چکیده
از عوامل مهم پیشرفت یک رشته علمی، توان پژوهشی و کیفیت مقاله‌های چاپ شده در سطح ملی و بین¬المللی است که توانایی رقابت آن رشته را در سطح جهان نشان می¬دهد. این نوشته به بررسی وضعیت کمّی مقاله‌های منتشر شده به زبان انگلیسی توسط متخصصان کتابداری و اطلاع¬رسانی ایران در سطح بین¬المللی می-پردازد. یافته¬های این پژوهش نشان می¬دهد که وضعیت کمّی مقاله‌های منتشر شده توسط متخصصان کتابداری و اطلاع¬رسانی ایران در سطح بین¬المللی پایین است و توجه بیشتری را می-طلبد.
مقدمه
نگارش مقاله علمی یکی از مهمترین مهارت‌هایی است که هر پژوهشگری باید با آن آشنا باشد. آگاه ساختن سایر پژوهشگران از نتایج پژوهش‌های انجام شده، بالا بردن سطح دانش علاقه¬مندان، آشنا نمودن آنها با پیشرفت‌های علمی در یک حوزه خاص، جمع¬بندی نتایج و انتشار آن در قالب مقاله پژوهشی از اهداف اصلی پژوهشگران است. در نقطه مقابل، مجله‌های علمی از منابع مهم اطلاعات علمی و فنی هستند که پژوهشگران نتایج پژوهش‌های خود را از طریق آنها به چاپ می-رسانند.
یکی از راه‌های تقویت بنیه علمی هر کشوری در حوزه‌های علمی مختلف دسترسی به نتایج و تجربه‌های سایر پژوهشگران از طریق مجله‌های علمی است تا به این وسیله از هدر رفتن زمان، امکانات و از انجام کارهای تکراری جلوگیری شود. پیشرفت علمی رمز توسعه و پیشرفت همه جانبه هر ملتی است و پژوهشگران مسؤولیت اساسی را در فرایند توسعه بر عهده دارند (صالحی و نوروزی، 1385).
نکته مهم دیگر این است که هر رشته علمی برای گسترش و شناساندن خود به جامعه، نیازمند داشتن پشتوانه انتشاراتی در سطح ملی و بین‌المللی به زبان‌های مختلف است. در این راستا پژوهشگران و اساتید هر رشته با انتشار آثار علمی در قالب کتاب، مقاله مجله، مقاله کنفرانس یا سمینار به زبان‌های مختلف به تقویت آن رشته می¬پردازند. برای نمونه، رشته کتابداری و اطلاع¬رسانی نخست در آمریکا شکل گرفت، متخصصان کتابداری در دانشگاه‌های آمریکا با انتشار مجله‌های علمی مختلف به گسترش این علم در آمریکا و در سطح بین‌المللی کمک کردند که در نهایت جامعه آمریکا نیز این رشته را پذیرفت. یکی از کارهای جالبی که ملویل دیویی پدر کتابداری آمریکا انجام داد، انتشار مجله کتابداری بود که خود وی نخستین ویراستار آن بود. امروزه اکثر مجله‌های علمی معتبر در این رشته یا در آمریکا منتشر می‌شوند و یا سردبیر و اعضای هیأت تحریریه آمریکایی دارند. قابل ذکر است که انتشار مقاله در مجله‌های معتبر بین¬المللی که اغلب به زبان انگلیسی هستند از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است.
انتشار مجله‌های علمی به¬خودی خود دارای ارزش نیست. بلکه استفاده از نتایج پژوهش¬های منتشر شده در این مجله¬ها و ارزیابی و رتبه‌بندی کشورها بر اساس مشارکت علمی آنها در سطح بین‌المللی این فرایند را حائز اهمیت می¬سازد. برای ارزیابی و سنجش میزان انتشارات و تولیدات علمی یک کشور یا یک رشته خاص از روش‌های آماری و کمّی کتابسنجی استفاده می‌شود. قابل توجه است که ارزیابی و سنجش متون علمی یک حوزه علمی بدون استفاده از شاخص‌های کمّی کتابسنجی غیرممکن است. به¬طور معمول، برای شناسایی پژوهشگران کلیدی و فعال، آثار علمی پُراستناد و پُراستفاده شده، مجله‌های هسته و اصلی یک رشته، مقایسه میزان تولید علمی کشورها و دانشگاه‌ها از روش‌های کتابسنجی و تحلیل استنادی استفاده می‌شود (عصاره، 1376).
میزان مقاله‌های نوشته شده توسط متخصصان یک حوزه علمی شاخصی کمّی است که برای ارزیابی، مقایسه و رتبه¬بندی آن حوزه علمی در سطح ملی یا برای مقایسه حوزه‌های علمی مختلف در سطح بین¬المللی به¬کار گرفته می‌شود. این شاخص کمّی نشان‌دهنده فراوانی تعداد پژوهش‌ها و مقاله‌های نوشته شده توسط متخصصان یک حوزه علمی است که در طول یک دوره زمانی مشخص انجام شده است.
روش‌شناسی و جامعه آماری
در این پژوهش برای گردآوری داده‌ها از روش کتابسنجی استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل مقاله‌های منتشر شده توسط متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی است که با نام ایران و با درج آدرس دانشگاه‌ها و سازمان‌های ایرانی در فاصله بین سال¬های 1971 تا سپتامبر 2006 میلادی در نمایه‌های استنادی تهیه شده توسط مؤسسه اطلاعات علمی آمریکا نمایه شده‌اند.
با توجه به اهمیت بین‌المللی نمایه‌های استنادی معمولاً برای ارزیابی کمّی میزان انتشارات یک حوزه علمی یا یک کشور خاص از این پایگاه‌های اطلاعاتی استفاده می‌شود. البته باید توجه داشت که این پایگاه‌های اطلاعاتی به زبان انگلیسی هستند و غالباً آثار انگلیسی زبان را تحت پوشش قرار می‌دهند. قابل ذکر است که پژوهشگران انگلیسی زبان به¬ندرت به مجله‌های غیرانگلیسی زبان استناد می¬کنند و مجله‌های غیرانگلیسی زبان فقط به‌وسیله پژوهشگران ملی که به زبان مجله آشنا هستند مورد استناد قرار می¬گیرند. نگاهی به این پایگاه‌های اطلاعاتی نشان می‌دهد که هیچ مجله فارسی زبانی در آنها نمایه‌سازی نمی‌شود. بنابراین لازم است که متخصصان کتابدارای ایران مقاله‌های خود را ترجیحاً به زبان انگلیسی تألیف نمایند.
اگرچه گارفیلد (1976) بر این باور است که زبان انگلیسی مهمترین زبان در ارتباطات علمی است و زبان بین‌المللی علم محسوب می‌شود. اما برخی از صاحبنظران به نقد آن پرداخته-اند. می (1997) به نقد تعصب زبانی نمایه استنادی علوم پرداخته و بر این باور است که این پایگاه اطلاعاتی سایر زبان‌های مهم دنیا را مورد توجه قرار نمی‌دهد. تعصب زبانی این پایگاه اطلاعاتی ممکن است آثار علمی کشورهای غیرانگلیسی زبان مثل فرانسه و آلمان که فاقد مجله‌های انگلیسی زبان هستند را بی¬اهمیت جلوه دهد (لیووان و دیگران، 2001). لیووان و دیگران (2001) معتقدند که تعصب زبانی نقش مهمی را در مقایسه و ارزیابی نظام‌های ملی علوم کشورهای مختلف بازی می‌کند.
باریو (1996) اعتقاد دارد که پژوهشگران انگلیسی زبان غیر از آثار انگلیسی، آثار علمی دیگر را مطالعه نمی¬کنند و بی¬خبر از آثار نوشته شده به سایر زبان‌ها هستند. در حالی که کشورهای در حال توسعه آثار انگلیسی زبان و غیرانگلیسی زبان را مورد توجه قرار می¬دهند. دورن (2002) با بررسی آثار علمی در حوزه ژئومورفولوژی (شاخه¬ای از زمین شناسی) بر این باور است که تعصب بیش از حد نسبت به مقاله‌های پُراستنادِ انگلیسی زبان موجب تعصب و پیشداوری در انتخاب حوزه‌های جغرافیایی مختلف برای مطالعه و پژوهش می‌شود که در نتیجه موجب تعصب در نظریه‌های جغرافیایی می‌شود.
اگرچه نمایه‌های استنادی فقط مجله‌های انگلیسی زبان را در بر می‌گیرند و مورد انتقادهای بسیار قرار گرفته‌اند؛ با این وجود، در سطح بین‌المللی و ملی در ارزیابی دانشگاه¬ها و مراکز پژوهشی مورد استفاده قرار می¬گیرند. لذا نمی‌توان با برخی توجیه‌های خاص مانع از انجام پژوهش‌های کمّی آثار انگلیسی زبان مبتنی بر روش‌های کتابسنجی و با استفاده از نمایه‌های استنادی شد.
وضعیت انتشارات کتابداری ایران در سطح ملی
در حالی که بیش از 30 سال از عمر کتابداری در جامعه دانشگاهی ایران می¬گذرد، انجمن کتابداری و اطلاع¬رسانی ایران و دانشگاه¬ها فاقد مجله علمی معتبر در حوزه کتابداری، حتی در سطح ملی هستند. در حالی که انتظار می¬رود که دانشگاه‌های معتبر برای انتشار پژوهش‌های انجام شده توسط اعضای هیأت علمی، دانشجویان دکترا، کارشناسی ارشد و کتابداران، دارای مجله‌های معتبر حداقل به زبان فارسی باشند. لذا به نظر می‌رسد که جامعه کتابداری ایران نتوانسته است در سطح ملی به گسترش علمی این رشته آن¬چنان که باید و شاید کمک کند؛ در نتیجه در سطح بین‌المللی هم چندان خوب و فعال ظاهر نشده است.
پروفسور جان فردریک هاروی مدرس کتابداری و از بنیانگذاران کتابداری نوین ایران در سال 1973 بیان داشته است که فشار زیادی بر روی گروه کتابداری برای تدریس به زبان فارسی وجود داشته است، اما به دلیل فقدان منابع کافی به زبان فارسی گروه قادر به تدریس در همه شاخه‌ها به زبان فارسی نبوده است. به نظر می‌رسد که با گذشت 30 سال از آن سخن، هنوز هم در برخی از شاخه‌های کتابداری ایران متون درسی و آثار علمی به زبان فارسی کافی نیست. لذا لازم است که مجله‌های داخلی تقویت شوند و خلاء‌های پژوهشی این رشته تکمیل شود.
وضعیت انتشارات کتابداری ایران در سطح بین‌المللی
نگاهی به آثار منتشر شده توسط متخصصان کتابداری ایران در نمایه‌های استنادی مؤسسه اطلاعات علمی آمریکا وضعیت را به خوبی نشان می‌دهد (نگاه شود به ضمیمه 1). ضمیمه 1 نشان می¬دهد که تعداد کل مقاله‌های منتشر شده توسط جامعه کتابداری ایران از پیش از انقلاب از سال 1971 میلادی تاکنون در پایگاه‌های اطلاعاتی پیش¬گفته 43 مقاله است.
اگر گروه‌های کتابداری واحدهای دانشگاه آزاد که تاکنون هیچ مقاله‌ای به زبان انگلسی به چاپ نرسانده‌اند از جامعه آماری این پژوهش حذف شوند و فقط 6 دانشگاه ملی معتبر یعنی تهران، شیراز، اهواز، مشهد، تبریز و اصفهان در نظر گرفته شوند؛ به¬طور متوسط هر دانشگاه باید بین 4 تا 8 عضو هیأت علمی داشته باشد. می¬توان گفت به¬طور میانگین هر دانشگاه 6 عضو هیأت علمی دارد. حال اگر تعداد دانشگاه‌های پیش¬گفته یعنی 6 در عدد 6 یعنی میانگین تعداد اعضای هیأت علمی هر گروه ضرب شود عدد 36 به¬دست می‌آید. یعنی این 6 دانشگاه باید حداقل 36 عضو هیأت علمی داشته باشند. از سوی دیگر، اگر تعداد دانشجویان فارغ‌التحصیل دوره کارشناسی ارشد 4 دانشگاه نخست (تهران، شیراز، مشهد، اهواز) را برابر 200 در نظر بگیریم، یعنی هر دانشگاه 50 دانشجو در طول تاریخ خود؛ مجموع اعضای هیأت علمی و دانشجویان کارشناسی ارشد برابر خواهد شد با 236.
حال اگر تعداد مقاله‌های بین‌المللی در پایگاه نمایه‌های استنادی 46 تقسیم بر 236 شود عدد 19/0 به دست می‌آید که سرانه انتشار مقاله‌های متخصصان کتابداری ایران در خلال 30 سال گذشته در پایگاه نمایه‌های استنادی است. یعنی در طی 30 سال گذشته هر نفر حتی یک مقاله هم در مجله‌های معتبر بین‌المللی به چاپ نرسانده است.
باید خاطر نشان کرد که میزان انتشارات یک دانشگاه یا یک کشور در رتبه¬بندی علمی آن دانشگاه یا کشور در سطح جهان تأثیر اساسی دارد. این یکی از دلایلی است که دانشگاه‌های ایران نتوانسته اند در بین 500 دانشگاه برتر جهان جایگاهی داشته باشند. این شاخص 20 امتیاز به خود اختصاص داده است و شاخص دیگر یعنی قرار گرفتن آثار پژوهشگران یک دانشگاه در بین آثار پُراستناد نیز 20 امتیاز به خود اختصاص داده است. لذا می¬توان نتیجه گرفت که میزان انتشارات و کیفیت انتشارات 40 درصد امتیازها را به خود اختصاص داده‌اند.
جداول 1، 2 و 3 مقاله¬های منتشر شده در نمایه‌های استنادی را به تفکیک سال انتشار، جنسیت نویسندگان و وضعیت مشارکت نمایش می¬دهند. جدول 1 نشان می¬دهد که از مجموع 46 مقاله منتشر شده، 17 مقاله پیش از انقلاب یا در اوایل انقلاب توسط اساتید خارجی ارائه شده است. در فاصله بین سال‌های 1982 تا 1988 هیچ مقاله‌ای در مجله‌های بین‌المللی ارائه نشده است. در واقع، پس از انقلاب نخستین مقاله در سال 1988 توسط خانم حریری و آقای داودی‌فر ارائه شده است. بنابراین پس از انقلاب تنها 29 مقاله از کتابداران ایرانی در مجله‌های بین‌المللی نمایه شده توسط پایگاه نمایه‌های استنادی موجود است. جدول 1 نشان می¬دهد که از سال 2002 به بعد تعداد مقاله¬های منتشر شده توسط کتابداران ایرانی رشد بهتری داشته است.
جدول 1. تعداد مقاله‌های انگلیسی بین‌المللی بر اساس سال انتشار
تعداد مقاله سال تعداد مقاله سال
1 1988 5 2006
1 1981 4 2005
1 1980 2 2004
4 1979 4 2003
2 1978 2 2002
1 1977 1 2000
3 1976 1 1999
2 1975 2 1997
3 1974 2 1996
1 1971 1 1994
1 1993
2 1992
46 مجموع
جدول 2. مقاله‌های انگلیسی بین‌المللی براساس جنسیت نویسندگان
تعداد جنسیت
32 مرد
9 زن
5 مشترک (مرد و زن)
جدول 3. مقاله‌های انگلیسی بین‌المللی بر حسب تعداد نویسندگان
تعداد وضعیت مشارکت
35 انفرادی
11 گروهی
جدول 4 نشان می‌دهد که در مجموع گروه‌های کتابداری دانشگاه‌های شیراز، اهواز، تهران و تبریز به¬ترتیب بیشترین مقاله‌ها را به چاپ رسانده¬اند. در دانشگاه شیراز، 6 مقاله توسط اوماپاتی استاد پیش از انقلاب این دانشگاه نوشته شده است که یکی از آنها با همکاری خانم خدیجه مهرنوش به رشته تحریر درآمده است. به دیگر سخن، دانشگاه شیراز پس از انقلاب سه مقاله به چاپ رسانده است. در دانشگاه تبریز نیز پیش از انقلاب 6 مقاله توسط سیدجلال‌الدین حیدر (مدرس پاکستانی) منتشر شده است. پروفسور هاروی (مدرس آمریکایی) مقاله‌های زیادی در مورد کتابخانه¬ها و کتابداری در ایران به زبان انگلیسی منتشر کرده است که سه مورد آنها به نام دانشگاه متحدین [الزهراء] می¬باشد. بنابراین می¬توان گفت که پس از انقلاب سه گروه کتابداری دانشگاه‌های اهواز، تهران و شیراز بیشترین مقاله‌ها را در مجله‌های بین‌المللی به چاپ رسانده‌اند. در واقع، دانشگاه تبریز پس از انقلاب مقاله‌ای در مجله‌های بین‌المللی موجود در نمایه‌های استنادی به چاپ نرسانده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 31 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله بررسی مشارکت علمی کتابداران ایرانی در سطح بین‌المللی