روابط اقتصادی و سیاست خارجی
جنگ¬های ناپلئونی در دهه¬ی نخست قرن نوزدهم (1179 تا 1279 ش) موجب تماس مجدد اروپاییان با ایران گردید. چون فرانسه و انگلستان خواهان روابط دوستانه با این کشور بودند و دولت روسیه بار دیگر به ایران تجاوز کرده بود، کمپانی هند شرقی بریتانیا به دنبال فترت دراز مدت سده¬ی هجدهم (1079 تا1179 ش) در روابطش با ایران در سال 1801 م/1180ش پیمان¬های دوستی و تجارت با دولت قاجار امضا کرد.
انگلستان با استفاده از قدرت نظامی در رسیدن به هدف¬های دیپلماتیک و استراتژیکی خویش، در نیمه سده نوزدهم (1179 تا 1279 ش) تفوق تجاری خود در ایران را هم تثبیت نمود. داد و ستد بریتانیا با ایران در نیمه¬ی نخست سده¬ی نوزدهم (1179 تا 1279 ش) در خلیج فارس و نیز در مسیر بازارهای پر جمعیت شمالی سیر صعودی شتابنده¬ای پیدا کرد. با استقرار تفوق سیاسی کمپانی هند شرقی در هندوستان، این شرکت در مبادلات تجاری با ایران در خلیج فارس به جای پارچه¬های هندی، کالاها و پارچه¬های انگلیسی را به ایران صادر کرد.
انگلستان در ضمن کالاهای خود را در مقادیر زیاد با کشتی تا دریای سیاه و بندر ترابوزان متعلق به عثمانی می¬فرستاد و از آنجا از طریق خاک عثمانی به بازارهای تبریز و صفحات شمالی ایران وارد می¬نمود. تبریز در این زمان بزرگ¬ترین بازار تجارتی ایران بود. وقتی به دهه¬ی 1850م می-رسیم، انگلستان بزرگ¬ترین طرف تجاری ایران است. 50 درصد یا بیشتر صادرات و بیش از 50 درصد واردات ایران را در دست دارد.
در دوره¬ی پنجاه ساله¬ی مابین 1863م/ 1242ش و 1914م/ 1293ش رشته امتیازهایی در مورد بهره¬برداری یا انحصار مواد خام و توسعه¬ی زیربنایی از طرف دولت ایران به اتباع روس و انگلیس و دولت¬های مزبور داده شد. در سال 1872 م/ 1251 ش، شاه ایران امتیاز احداث راه-آهن، خط¬های تلگراف، کشتیرانی در رودخانه¬ها، بهره¬برداری از معادن و جنگل¬های دولتی و کارهای زهکشی و آبیاری در ایران را به مدت هفتاد سال به بارون جولیوس دورویتر، از اتباع بریتانیا واگذار کرد و در امتیازنامه مقرر شده بود که رویتر در آینده برای گرفتن امتیاز بانک، احداث جاده¬ها و خیابان و ایجاد کارخانه¬ها نیز حق تقدم خواهد داشت. شاه همه¬ی این امتیازها را تنها در ازای گرفتن 40 هزار پوند استرلینگ به رویتر واگذار کرده بود.
دو امتیاز دیگری که در اینجا شایان ذکرند، امتیاز تنباکو و امتیاز نفت است. ناصرالدین شاه در 1890م /1269ش، انحصار فروش توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد. به دنبال آن، یک نهضت اجتماعی توده¬ای آغاز شد و شاه را به الغای امتیاز ناچار ساخت. امتیاز دیگری که کمتر جنجال برانگیز بود، اما به همان اندازه سرنوشت¬ساز شد، اجازه¬ی مخصوصه-ای بود که شاه در ماه مه 1901 به ویلیام ناکسس دارسی داد؛ با این مضمون که به جهت تفتیش و تفحصص و پیدا کردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات زیر که عبارت از گاز طبیعی و نفت و قیر و موم طبیعی باشد، در تمام وسعت ممالک ایران در مدت 60 سال از تاریخ امروز اعطا می¬شود. دولت ایران در ازای این امتیاز 20 هزار پوند استرلینگ نقداٌ دریافت کرد و مقرر شد 16 درصد از سود خالص سالانه¬ نیز به ایران تعلق گیرد. در 26 مه 1908 نفت در صفحات جنوبی ایران کشف شد و شرکت نفت انگلیس و ایران که تمامی سهام آن به دولت بریتانیا تعلق داشت، برای این منظور تأسیس گردید. علاوه بر سودی که از این امتیازها عاید بریتانیا شد، بر حجم مبادلات تجاری آن کشور با ایران به مقدار زیادی افزوده شد و این روند صعودی تا جنگ جهانی اول ادامه یافت. جمع داد و ستد دو کشور که در سال 1875 م/1254 ش، به 7/1 میلیون پوند استرلینگ می¬رسید، در 1895م/ 1274ش، به 3 میلیون و در 1914م/ 1293ش، به 5/4 میلیون پوند رسید. تراز تجارت خارجی 20 درصد به سود بریتانیا بود. به دلیل رشد روزافزون سهم روسیه در تجارت خارجی ایران، افزایش مطلق سهم بریتانیا در تجارت ایران روند نزولی یافته بود و از 50 درصد در دهه¬ی 1850م، به 33 درصد در 1903 و 20 درصد در 1914 کاهش یافت و حدود نیمی از این حجم داد و ستد در اختیار هند بریتانیا بود. سهم امپراطوری بریتانیا در صادرات به ایران از این بالاتر بود و به 25 درصد می¬رسید. بنا به برآورد تقریبی لیتن، سرمایه¬گذاری بریتانیا در ایران از 1860 تا 1913 در شرکت¬های نفتی، تسهیلات، حمل و نقل، تلگراف و فرش به 10 میلیون پوند استرلینگ بالغ می¬شد.
روابط تجاری با روسیه:
روسیه بین سال¬های 1801 و 1828 در دو جنگ با ایران و پیروزی بر این کشور، بخش وسیعی از قلمرو ایران را جدا نمود. در نخستین جنگ، مناطق پهناوری از جمله باکو را به خاک خود ضمیمه ساخت و حقوق گمرکی 5 درصد را برای خود تعیین نمود. به دنبال پیروزی نظامی روسیه، بر منافع اقتصادی آن کشور در ایران افزوده شد. بنا به بعضی برآوردها، صادرات روسیه به ایران در فاصله¬ی سال¬های 1758-1760 تا 1826 ده برابر افزایش یافت. در نیمه¬ی قرن نوزدهم، ایران 900 هزار روبل کالا به روسیه صادر کرد و روسیه در عوض 3/5 میلیون روبل کالا به این کشور صادر نمود. با این حساب یک دهم واردات و یک سوم صادرات ایران در اختیار روسیه بود که اگر این¬طور باشد، با سال 1800 تفاوت چندانی نکرده است. روسیه بعد از سال 1850 بر تفوق تجاری و سیاسی خود در ایران افزود. این امر تا حدی ناشی از صنعتی شدن روسیه و تا حدی توسعه¬طلبی آن در آسیای میانه و ایران بود. در بازار ایران برای کالا و اقدام محصولات کشاورزی روسیه تقاضا ایجاد شد و ایران به بازاری برای کالاهای صنعتی روسیه تبدیل گردید و روسیه هم از حالت فشار نظامی کاست و به وسایل مسالمت¬آمیز و رخنه¬ی اقتصادی متوسل شد. سیاستی که ماروین انستز، آن را امپریالیسم روبل نامیده است. روس¬ها هم مانند انگلیسی¬ها در صدد کسب امتیاز، نفوذ در نهادها و افزایش داد و ستد با ایران برآمدند. مهمترین امتیازهایی که روس¬ها از ایران گرفتند، امتیاز شیلات دریای خزر، جاده¬سازی، احداث خط¬های تلگراف، راه¬آهن و ایجاد بانک بود. بانک استقراضی، روسیه یکی از نهادهای کلیدی و عامل نفوذ روسیه در ایران بود که در سال 1801 ایجاد گردید و به زودی املاک زیادی نیز به رهن گرفت، وارد معاملات تجاری شد و وام¬های سنگینی به دولت قاجار داد.
بانک استقراضی در سال 1914 معادل 127 میلیون روبل سرمایه داشت که از همه¬ی سرمایه-گذاری¬های دولت بریتانیا و اتباع آن در ایران در آستانه¬ی جنگ جهانی افزون¬تر بود. نقطه¬ی عطف صعود روسیه و دستیابی به تفوق در ایران، دهه¬های 1880 و 1890 بود. روسیه حتی در سال 1895 به عنوان طرف عمده¬ی تجاری ایران با انگلستان برابری می¬کرده است (اگر نگوییم از آن پیشی گرفته بود). این فاصله در دهه¬ی بعد زیادتر شد. در سال 1914 برتری روسیه در این زمینه امری مسلم بود. روسیه 56 درصد واردات ایران و 72 درصد صادرات آن را در اختیار داشت. این ارقام برای بریتانیا به ترتیب 28 درصد و 13 درصد بود. تراز بازرگانی با ایران نیز به تدریج به نفع روسیه شد و در 1910-1914 کسری تجاری ایران با روسیه به یک میلیون پوند رسید. سلطه¬ی بی¬حد و مرز روسیه بر عرصه¬ی اقتصادی، در آستانه¬ی جنگ جهانی اول به صراحت توسط انتز بیان شده است؛ ایران تا حد چشم¬گیری در مدار اقتصاد روسیه قرار داشت و بخشی از اقتصاد آن کشور محسوب می¬شد.
بازرگانی
موقعیت مناسب ایران برای بازرگانی خارجی و امور ترانزیتی در غالب ادوار تاریخی، موجب بسط تجارت و تمرکز سرمایه در این کشور بوده است. راه مشهور ابریشم که مدیترانه را از طریق راه¬های ارتباطی شمال ایران به چین مرتبط ساخته بود و راه ادویه که از طریق خلیج فارس و بنادر جنوبی ایران می¬گذشت و خریداران کالاهای هندوستان را از طریق ایران با آن شبه¬قاره مربوط می¬ساخت، از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری و تشکیل دولت صفویه موجب رونق بازار تجارت داخلی و خارجی ایران بوده و بندر سیراف (بندر طاهری کنونی) و گمبرون (بندر عباس فعلی) و ریشهر (بندر بوشهر) و بعضی از بنادر دریای عمان و تکیه¬گاه¬های دریای ایران در خلیج فارس از قبیل جزایر هرمز و قشم در دوره¬ی حکومت صفویه، به پایه¬ای از فعالیت و رونق تجاری رسیدند که در آسیای غربی و جنوبی نظایر آنها را در آن دوره نمی-توان یافت.
اروپا در قرن هجدهم میلادی مقارن با قرن دوازدهم هجری، با انقلاب صنعتی مواجه گردید و استفاده از نیروهای طبیعی مانند بخار آب برای به کار انداختن کارخانه¬ها نخست، در انگلستان و سپس در ممالک دیگر اروپا رواج یافت و در رشته¬های گوناگون صنایع به خصوص نساجی و ریسندگی، اختراعات تازه به عمل آمد و تحول جدیدی روی داد که نتیجه¬ی آن بالا رفتن سطح تولید بود.
انگلستان در رأس کشورهای صنعتی جدید قرار داشت و روسیه¬ی تزاری نیز به تدریج روش و تکنیک صنعت جدید، یعنی صنایع ماشینی را از اروپای غربی اقتباس نمود و کارخانه¬های متعدد پارچه¬بافی و شیشه¬گری و چینی¬سازی و امثال آنها را دایر کرد.
در دوره¬ی اول سلطنت قاجاریه، یعنی از سال 1210 تا 1250 هجری قمری، حکومت قاجاریه با یک سلسله جنگ¬های دفاعی در برابر روسیه و عثمانی مواجه گردید و انگلستان پس از راندن رقیب خود، یعنی فرانسه، برای بسط نفوذ سیاسی خویش در کشور ما به فعالیت پرداخت و رقابت اقتصادی و سیاسی روسیه و انگلیس با مظاهر زشت و ناگوار خود به نحو بارزی در ایران تجلی پیدا کرد. این رقابت در درجه¬ی اول برای رخنه در امور مالی و اقتصادی ایران و کسب امتیازات اقتصادی و معافیت¬های گمرکی و عقد قراردادهای تجاری پرسود برای آن دو کشور آغاز گردید و روز به روز شدت یافت و هر دو رقیب برای پیشرفت مقاصد خود، از هیچ اقدام و عمل سیاسی خودداری نکردند. بدین ترتیب بازرگانی خارجی ایران، به مرور زمان در انحصار دو دولت زورمند روس و انگلیس قرار گرفت و امور مالی و سایر شئون اقتصادی ایران استقلال خود را از دست داد.
واردات و صادرات
ایران یک کشور کشاورزی بوده و جز مواد خام نباتی و حیوانی، محصول دیگری برای صدور به خارج نداشته و این حالت هنوز در کشور ما برقرار و قسمت اعظم صادرات ما به خارج مواد حاصله از کشاورزی و دامپروری است. ممالکی که با ایران داد و ستد داشتند، سعی می-کردند مواد خام نباتی و حیوانی را در بازارهای داخلی به حداقل قیمت خریداری کنند و چون ایران راه¬های ارتباطی درجه¬ی اول نداشت، خریداران خارجی کالاهای ایران، حمل کالا را تا بنادر جنوب و شمال بر بازرگانان تحمیل می¬کردند و جنس خریداری شده را در یکی از بنادر جنوب یا شمال ایران تحویل می¬گرفتند و با کشتی¬های نقلیه¬ی خود حمل می¬کردند. مقررات گمرکی نیز درباره¬ی تجارت ایران با روسیه و انگلیس، تابع مقررات کشورهای کاملته الوداد و در حداقل تعیین شده بود و بازرگانان انگلیسی و روسی، چه از لحاظ خرید کالا در داخل کشور ما و چه از لحاظ وارد کردن کالاهای خود به کشور، سود فراوان می¬بردند.
در تجارت خارجی ایران، روس و انگلیس و هندوستان به تفاوت مقام اول و دوم و سوم را داشتند و مدت¬ها روسیه¬ی مقام اول را در تجارت خارجی ایران برای خود حفظ کرده بود؛ به طوری که قریب به 45 درصد از معاملات خارجی ایران با روسیه انجام می¬گرفت و انگلیس و هند نیز 25 تا 30 درصد داد و ستد خارجی ایران را داشتند و 30 تا 25 درصد بقیه¬ی واردات و صادرات ایران با کشورهای دیگر جهان صورت می¬گرفت.
ارزش واردات ایران از روسیه غالباٌ یک برابر و نیم ارزش صادرات و از انگلستان و هند (مستعمره¬ی انگلستان) پنج تا پنج برابر و نیم بهای صادرات ایران به آن دو کشور و بهای صادرات ایران به عثمانی بیش از ارزش واردات از آن کشور بوده است. بدین ترتیب عثمانی از لحاظ خرید کالای ایران در مقام اول و روسیه در مقام دوم داشته است.
بلژیک نیز به علت همبستگی با سیاست خارجی بریتانیا و بدان علت که اتباع آن دولت به عنوان مستشار و مستخدم امور مالی در رأس تشکیلات گمرکی ایران قرار داشتند، توانست واردات خود را به ایران افزایش دهد و از طرف دیگر چون ظرفیت¬های بازار ایران برای قبول کالای خارجی تقریباٌ ثابت مانده بود، افزایش حجم بهای واردات ممالک روسیه و انگلیس به ایران قهراٌ موجب تقلیل واردات کشورهای دیگر مانند فرانسه و اتریش و هلند گردیده و فقط آلمان بوده است که با ایجاد تسهیلات ابتکاری در تجارت خارجی خود و در میدان رقابت اقتصادی با انگلستان و روسیه توانست بازرگانان ایران را به خود جلب کند و در مدت ده سال واردات خود را به ایران تا 5/6 برابر افزایش دهد.
دوره قاجار و پهلوی
حافظه تاریخی مردم ایران بخصوص از زمان روی کارآمدن سلسله قاجار تصوری مثبت از روابط کشورمان با روسیه ندارد و خاطرات تلخی از سلطه استعماری و تلاشی که سیاستمداران روسی برای دست اندازی هر چه بیشتر بر منابع اقتصادی بکار بستند در ذهن جامعه ایرانی باقی مانده است.
به‌طورکلی در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، روسیه با تمام امکانات خود تلاش می‌کرد با حفظ برتری اقتصادی، نفوذ سیاسی خود را نیز در ایران گسترش دهد تا به قلب تجارت و ثروت عظیم خلیج‌فارس و اقیانوس هند دست یابد. سلسله جنگهای ایران و روسیه در قرن نوزدهم که منجر به تحمیل عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان به ایران شد، بزرگترین ضربه نظامی، اقتصادی و سیاسی را در قرن نوزدهم بر استقلال ایران وارد کرد. ضربه‌های ناشی از این دو قرارداد بر استقلال ایران، فرصت لازم را برای سوءاستفاده انگلستان نیز فراهم ساخت. تحمیل قرارداد ترکمانچای توسط روسیه و قرارداد 1857 پاریس توسط انگلیس به ایران، عملاً دولتهای روسیه و انگلیس را به حاکمان بلامنازع در سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران تبدیل کرد. در نیمه دوم قرن نوزدهم، انگلیس و روسیه برای کسب امتیازات بیشتر از شاه قاجار با یکدیگر رقابت داشتند و در پایان قرن نوزدهم اغلب منابع کشور و طرحهای فنی آن تحت اداره و یا استخراج بیگانگان بود. در خلال این دوران، استیلای روسها بیش‌ازپیش گردید. آنها نه‌تنها با تصرف اراضی ایران و ضمیمه‌ساختن آن به خاک خود مرزهایشان را گسترش می‌دادند، بلکه شاه ایران را با اعطای وامهای سنگین، عملا به خود وابسته می‌کردند.
به‌دنبال جنگ جهانی اول و سپس پیروزی انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و سرانجام خروج این کشور از جنگ، تحولات عمیقی در روابط ایران و روسیه صورت گرفت.
پس از پیروزی بلشویکها در روسیه، سیاست خارجی این کشور دچار تحولات اساسی شد. رهبران انقلابی که به حکومت جهانی سوسیالیسم می‌اندیشیدند، به کشور ایران به‌عنوان کانال سوئز انقلاب کمونیستی می‌نگریستند.
بلشویکها به‌منظور جذب ایران در مدار اتحاد شوروی، تمام امتیازات اخذشده از ایران در زمان روسیه تزاری را باطل اعلام کردند. در اولین اقدام، جمهوری سوسیالیستی شوروی، قرارداد 1907 منعقدشده میان انگلیس و روسیه تزاری را لغو کرد. طبق قرارداد 1907، کشورهای روسیه تزاری و انگلیس، ایران را به سه منطقه شمال (تحت نفوذ روسیه)، جنوب (تحت نفوذ انگلیس) و مرکز (بی‌طرف) تقسیم کرده بودند.
در کل سیاست اتحاد جماهیر شوروی نسبت به ایران در این دوران، دائما در حال نوسان بود. نمونه بارز این نوسان در نحوه برخورد دولت شوروی با رضاشاه مشهود است. پسازآنکه در سال 1932.م رضاشاه تلاش کرد درآمدهای نفتی ایران را بالا ببرد و این امر باعث کشمکش بین ایران و شرکت نفت سابق شد، اتحاد جماهیر شوروی با مترقی‌خواندن رضاشاه، از او جانبداری کرد اما پسازآنکه طرفین (رضاشاه و شرکت نفت) توافق کردند که اختلافاتشان را از طرق مسالمت‌آمیز حل کنند، حکومت رضاشاه در ایران هدف حملات تبلیغاتی شوروی قرار گرفت.
رابطه ایران با روسیه در دوره قاجار خصوصا در زمان زمامداری فتحعلیشاه خصمانه و حالت درگیری همیشگی داشت در زمان فتحعلی شاه دو دوره جنگهای طولانی بین ایران و روسیه اتفاق می افتد طی این جنگها دولت انگلستان با توطئه و دسیسه افکنی سعی می کند از آشوب و درگیری به وجود آمده در ایران به نفع خود و در رسیدن به مقاصد خود استفاده کند. دولت ایران را همیشه در تعهدات بلاعمل سرگردان و منتظر نگهدارد . . سرانجام نیز با همکاری و هماهنگی به نفع روسیه دو عهد نامه ننگین بر ایران تحمیل کند .
جنگهای ایران و روسیه در عهد قاجاریه
علت جنگهای ایران و روسیه
1- هدف روسیه برای دست یافتن به دریای آزاد .
2- دست اندازی روسها به خاک قفقاز که ساکنان آن طالب خود مختاری بودند و همچنین قفقاز مرکزی و جنوبی که جزئی از خاک ایران محسوب می شد و ساکنان آن هواخواه ایران بودند.
3- مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه ، شیروان ، طالش ، باکو علاوه بب مسلمان بود، هواخواه حکومت ایران بودند .
4- الحاقق گرجستان به روسیه ( گرجستان درزمان آقا محمد خان به تصرف ایران درآمده بود ) و تلاشهای فتحعلیشاه دربازگرداندن به ایران
5- همه این عوامل بهانه ای شد برای روسها که سیاستهای توسعه طلبانه خود را درمرزهای ایران دنبال کنند.
ایل قاجار پیش از کسب قدرت
الف : نسب و خاستگاه قاجاریه
1-طایفه ای هستند از نژاد مغولان
2-ابتدا در ارمنستان ساکن بودند
3-شکل گیری قدرت صفویان یکی از قبایل مهم بودند .
4-شاه عباس آنها را به مناطق گرگان و استرآباد کوچاند.
ب: قاجاریه در عهد نادر شاه:
1-رئیس ایل قاجار در زمان سقوط سلسله صفویه کسی بود بنام فتحعلی خان قاجار .
2-پس از سقوط این سلسله به تهماسب شاه پیوست .
3-اما به علت حسادت نادر بر دلیریها و جنگجوئیهای وی ، توسط نادر به قتل رسید. پسر وی محمد حسن خان قاجار همواره کینه نادر را به دل داشت اما نتوانست کاری بکند .
4-پس از مرگ نادر در گرگان استرآباد شروع به جمع آوری سپاه شد .
ج : قاجاریه در عهد زندیان
1-محمد حسن خان قاجار در عهد کریم خان بر علیه وی شورش کرد اما سرکوب و کشته شد .
2-پسران وی آقا محمد خان ، حسین قلی خان جهانسوز ، بر علیه زندیان قیام کردند .
3-قیام حسین قلی خان جهانسوز سرکوب شد.
4-اما آقا محمد خان توانست سلسله زندیه را منقرض کرده و خود به مسند قدرت نشیند
منابع
1- حبیب الله کمالی - استعمار انگلیس در ماوراء قفقاز( تهران - دفتر مطالعات سیاسی1376).
2-ژ.ب.دوما- یادداشتهای ژنرال تره زل در سفر به ایران- ترجمه عباس اقبال ( تهران یساولی-1361).
3-کاساکوفسکی - خاطرات کلنل کاساکوفسکی ، ترجمه عباسقلی جلی ( تهران: کتابهای سیمرغ، 2535).
4- ژنرال دایر، مهاجمان سرحد: رویارویی انگلستان با سرداران بلوچ ایرانی، ترجمه دکتر حمید احمدی ( تهران: نشر نی، 1379
5- مجید تفرشی، 2سال روابط محرمانه احمد شاه با سفارت شوروی ( تهران: نشر تاریخ ایران،1372).
6- آنت دستره، مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران، ترجمه منصوره اتحادیه (تهران: نشر تاریخ ایران، 1363).
7-آرتور میلسپو، ماموریت آمریکایی ها در ایران، ترجمه حسن ابوترابیان( تهران: پیام).
8-سر دنیس رایت، انگلیسی ها در میان ایرانیان، ترجمه اسکندر دلدم ( تهران: انتشارات نهال،1364).
9- ک.ز.اشرفیان، م.ر.ارونوا، دولت نادر شاه افشار، ترجمه حمید امین ( تهران: شبگیر،2536).
10-سفرنامه برادران شرلی، ترجمه آوانس ( تهران: کتابخانه منوچهری، 1357).
11- خان ملک سا سانی، دست پنهان سیاست انگلیس در ایران( تهران: بابک،1362).
12- ایرج افشار، کاوه بیات، خاطرات مهاجرت ازدولت موقت کرمانشاه تا کمیته برلین( تهران: شیرازه، 1378).
13- مویسی پرسیتس، بلشویک ها و نهضت جنگل، ترجمه دکتر حمید احمدی ( تهران: شیرازه، 1379).
14-احمد بشیری، کتاب آبی: گزارشات محرمانه وزارت خارجه انگلیس در باره انقلاب مشروطه ایران ، 2 جلد ( تهران: نشر نو، 1362).
15- احمد بشیری، کتاب نارنجی، گزارشات محرمانه وزارت خارجه روسیه تزاری در باره انقلاب مشروطه ایران ( تهران: نشر نو،1367).
16-فردریک اوکانر، خاطرات فردریک اوکانر سر کنسول انگلیس در فارس، مترجم حسن زنگنه ( تهران: شیرازه 1376).
18-پیروز مجتهد زاده، امیران مرزدار، ترجمه حمید ملک محمدی ( تهران: شیرازه، 1378).
19- یقیکیان، شوروی و نهضت جنگل، ترجمه برزویه دهگان ( تهران: انتشارات نوین، 1363).
20- غلامحسین میرزا صالح، اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی، 2جلد( تهران: نشر تاریخ ایران، 1365).
21- سی .اچ. الیس، دخالت نظامی بریتانیادر شمال خراسان، ترجمه کاوه بیات( تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372).
22- جرج کرزون، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی ( تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1373).
23- سیرمس غنی، برآمدن رضا خان و نقش انگلیسی ها ( تهران: نیلوفر، 1378).
24- یوشیدا ماساهارو، سفر نامه یوشیدا ماساهارو نخستین فرستاده ژاپن به ایران ( مشهد:استان قدس رضوی، 1373).
25- سر ارتورهاردینگ، خاطرات سیاسی سر ارتور هاردینگ وزیر مختار بریتانیا در ایران در عهد سلطنت مظفر الدین شاه قاجار، ترجمه دکتر جواد شیخ الاسلامی ( تهران: کیهان، 1370).
26- فیروز کاظم زاده، روس و انگلیس در ایران 1864-1914( تهران:انتشارات و اموزش
انقلاب اسلامی، 1371
27- ژنرال ماژور دنسترویل، امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز1917-1918 ، ترجمه حسین انصاری، 2537).
28- آدریان هی تیه ، یادداشت های کنت دو گوبینو، ترجمه دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی (تهران: انتشارات جویا، 1370).
29- کلود انه، اوراق ایرانی: خاطرات سفر کلود انه در آغاز مشروطیت، ترجمه ایرج پروشانی( تهران: انتشارات معین، 1368).
30- نیدرمایر، زیر افتاب سوزان ایران ، ترجمه
31- آلفرد دو گاردان، ماموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه عباس اقبال اشتیانی ( تهران: نگاه 1362).
32-ایمانوئل والرستین، " آینده نظام جهانی سرمایه داری در دوره پس از جنگ سرد" ترجمه حمید احمدی، راهبرد، شماره 13 ( بهار 1376).
33- آنت دستره، مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران، ترجمه منصوره اتحادیه( تهران: نشر تاریخ ایران،1363).
34- کاپیتان هنت، جنگ ایران و انگلیس، ترجمه سعادت نوری ( تهران:).
35- احمد اشرف، موانع رشد سرمایه داری در ایران ( تهران:،1359).
36-منصوره اتحادیه، گوشه هایی از روابط خارجی ایران ( تهران:)
37-امیل لوسوئور، نفوذ انگلیسی ها در ایران، ترجمه(تهران:).
38-حسین اذر، تاریخ جنگهای ایران و روس ( تهران:).
39- پارسا دوست، منوچهر، روابط تاریخی، حقوقی ایران و عثمانی ( تهران: شرکت سهامی انتشار، 1365).
40- ذوقی، ایرج، ایران و قدرت های بزرک در جنگ جهانی اول ( تهران: پاژنگ، 1365).
41- آن کاترین سواین فورد لمتون، نظربه دولت در ایران، مترجم چنگیز پهلوان ( تهران: گیو،1379).
42- رحمت الله معتمدی، ارومیه در محاربه عالمسوز: از مقدمه نصارا تا بلوای اسمائیل آقا، به اهتمام کاوه بیات ( تهران: شیرازه، 1379).
43- فرهنگ ارشاد، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند ( تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379).
44- مهرداد جوانبخت، ایرانی از نگاه انیرانی: خلق و خوی ایرانیان از نگاه سیاحان ( اصفهان: آموزه، 1379).
45- جان فوران، مقاومت شکننده ، ترجمه احمد تدین ( تهران: رسا، 1377).
46- خان ملک ساسانی، دست پنهان سیاست انگلیس در ایران ( تهران: ).
47- فردریک اوکانر، خاطرات فردریک اوکانر سرکنسول انگلیس در فارس ، مترجم حسن زنگنه ( تهران: شیرازه،1376).
48- غلامحسین میرزا صالح، تاریخ سفارت حاجی خلیل خان و محمد نبی خان به هندوستان (تهران: کویر، 1379).
49-رضا آذری شهرضایی، هیات فوق العاده قفقازیه، (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1379).
49- هوشنگ صباحی، سیاست انگلیس و پادشاهی رضا شاه، ترجمه پروانه ستاری ( تهران: نشر گفتار، 1379).
50- پیتر هاپکرک ، بازی بزرگ: عملیات سازمانهای جاسوسی روس و انگلیس در آسیای میانه و ایران ، ترحمه رضا کامشاد ( تهران: نیلوفر، 1379).
51- حسین شیرازی، تاریخ درانیان، مصحح هاشم محدث ( تهران: وزارت خارجه، 1380).
52- جعفر جمشیدی راد، تاریخ سیاسی نخجوان از چیرگی روسها تا سقوط بالشویکها ( تهران: وزارت خارجه، 1380).
53- محمد حسین کاووسی عراقی، اسناد روابط دولت صفوی با دولت ایتالیا ( تهران: وزارت خارجه ، 1380).
54- حسین احمدی، ایران و بریتانیا( 1257-1224) به روایت اسناد ایرانی موجود در انگلستان ( تهران: وزارت خارجه،)1380.
55- بهروز طیرانی، روز شمار روابط ایران و آمریکا (1999-1832) (تهران: وزارت خارجه، 1380).
56- عطا تقوی اصل، ژئو پلیتیک جدید ایران: از قزاقستان تا گرجستان (تهران: وزارت خارجه، 1380).
57-بشیر باقمورلی، اسناد معاهدات دو جانبه ایران با سایر دول: عراق، عربستان سعودی و عمان (تهران: وزارت خارجه، 1380).
58- بشیر باقمورلی، اسناد معاهدات دو جانبه ایران با سایر دول: فرانسه، فنلاند، فیلیپین و قطر (تهران: وزارت خارجه، 1380)
59- سجاد راعی گلوجه، قاجاریه، انگلستان و قراردادهای استعماری ( 1857-1896). ( تهران: سازمان اسناد انقلاب اسلامی، 1380).
60- خان ملک ساسانی، یادبودهای سفارت استانبول ( تهران: فردوسی، 1345).
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 18صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله روابط خارجی ایران از قاجار تا 1320