مشخصات این فایل
عنوان: بناهای اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد
فرمت فایل: word( قابل ویرایش)
تعداد صفحات: 110
این مقاله درمورد بناهای اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد می باشد.
خلاصه آنچه در مقاله بناهای اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد می خوانید :
بررسی های تاریخی معاصر در شجرة کاکوئیان
این شجره نامه در دو منبع موثق مورد بررسی قرار گرفته است:
ـ آقای دکتر ایرج افشار در بخش ضمیمه کتاب تاریخ یزد جعفری، تحت عنوان تعلیقات و توضیحات باغور و بررسی در متون تاریخی شجره نامه ای از آل کاکویه یزد را ارایه داده است. ص4ـ180
ـ دایره المعارف اسلامی، جلد دوم در صفحات 107 الی 115، شجره نامه ای از این خاندان را همراه با توضیحات مستند بیان کرده است.
شجرة نامة خاندان کاکویی که از این دو مأخذ بدست آمده، کاملاً یکسان است و تنها در آخرین نسل حکام کاکویی یزد تناقضی دیده می شود. موارد دیگر اختلاف، محدودة تاریخی امارت پاره ای از امرای کاکویی، خویشاوندی خاندان کاکویی با دیالمة آل بویه و نیز وصلت هایی است که با سلاجقه داشته‌اند.
مقایسة تمامی مدارک شجره نامة آل کاکویه یزد را روشن ساخت که توضیحات مفصل این بررسی و مقایسه آن ها در این مختصر نمی گنجد و تنها شجره نامة مزبور ارایه می گردد که محدوده های تاریخی امارت امیران کاکویی را نیز در یزد نشان می دهد و رهگشایی برای یافتن بنیان بناهای اولیه مسجد جمعة یزد محسوب می گردد.
توضیح آن که برای یافتن شجرة خاندان کاکویی یزد، به واسطة تناقضات زیادی که در آثار مورخین دیده شد، ناچاراً شجره نامه از جّد اعلای این خاندان پیگیری شد تا بتوان تاریخ آغاز حکومت این فرمانروایان را در یزد بدست آورد.
کاکو در گویش دیلمی به معنای دایی یا خال است. از آن جا که در تاریخ ثبت است، آل کاکویه با دیالمة آل بویه از طریق مادری خویشاوندی داشتند. به این نحو که جدّ کاکوئیان، دایی مجدالدولة دیلمی بود و به همین جهت به آل کاکویه شهرت یافته اند.
سیدّه، همسر فخرالدولة دیلمی و مادر مجدالدولة دیلمی است که در تاریخ از
او به عنوان زنی فاضل و قدرتمند یاد شده است. وی خواهر رستم دشمنزیار و فرزند مرزبان بن رستم جدّ اعلای آل کاکویه است.
مطلب را این جنین می توان پی گرفت که پس از درگذشت فخرالدولة دیلمی، فرزندش مجدالدوله که هنوز خردسال بود به درایت مادرش سیّده خاتون، خواهر دستم دشمنزیار، همچنان بر مسند حکومت در زمان سلطان محمود غزنوی باقی ماند که کاتب شرح مبسوطی از این ماجرا دارد.
دایی مجدالدوله، رستم بن مرزبان یا رستم دشمنزیار هم فرمانروای شهریار کوه بود و وفاداریش به آل کاکویه سبب گردید تا فرزند او ابو جعفر محمد بن دشمنزیار از طرف عمه اش سیّده خاتون در سال 398 ه.ق. به حکومت جبال برسد که مقر او در اصفهان بود.
اواخر عمر علاءالدوله ابوجعفر محمد بن دشمنزیار(433ـ398 ه.ق.) ، پسر خال مجدالدولة دیلمی که به پسر کاکویه معروف بود. با تسلط سلاجقه در ایران(552ـ429 ه.ق.) قرین است.
پس از علاءالدوله از میان فرزندان ذکور او، ظهیرالدین ابو منصور فرامرز به سال 437 ه.ق پس از کشمکش های زیاد به حکومت اصفهان رسید و به واسطه پیمان شکنی های مکرر با شاه سلجوق، نهایتاً طغرل سلجوقی در سال 443 ه.ق. او را به حکومت یزد و ابرقو گماشت و به این ترتیب دوران حکومت کاکوئیان یزد آغاز شد که هر یک نقشی در ساخت و سازهای بناهای اولیه مسجد جامع یزد داشتند که در این جا برای روشن شدن مطلب به تفکیک هر یک از امرا مورد بحث و بررسی قرار می گیرند:
آل کاکویه یزد(536ـ443ه.ق):
ـ شمس الملوک ظهیرالدین ابو منصور فرامرز( پس از 455ـ443ه.ق):
وی اولین امیر کاکویه یزد و آخرین خبری که به نام او در تاریخ ثبت است، با هیئتی به سرپرستی عمیدالملک کندری به خواستگاری از دختر خلیفة قائم برای طغرل سلجوقی در سال 454 ه.ق به بغداد رفت. در این سفر ارسلان خاتون زوجة خلیفة قائم که دختر جعفری بک یا برادرزادة طغرل سلجوقی بود، آنان را همراهی می کرد. ارسلان خاتون، پس از فوت خلیفة قائم به همسری امیر علی بن فرامرز، دومین امیر کاکویه یزد در آمد.
ـ علاءالدوله امیر علی بن فرامرز(488ـ پس از 455 ه.ق):
وی همزمان با ملکشاه سلجوقی(485ـ465 ه.ق) است و ارسلان خاتون زوجة سابق خلیفه عباسی با عمة ملکشاه سلجوقی را به همسری برگزید. در صحت این مدّعا، اشعار معزّی در مدح علی بن فرامرز، شبهه ای از این ماجرا باقی نمی گذارد، زیرا در آثار مورخین از این که ارسلان خاتون همسر کدامیک از امرای کاکویی است تناقض بسیاری دیده می شود که تاریخچة مسجد را به واسطه اقداماتش در مسجد با ابهام روبرو می سازد.
کف دست موسی پیغمبر است
و یا آتش اژدها پیکر است
امیر اجل فخر عالم علی
که دل پرور شاه دین پرورست
علی بن بوطالب اندر بهشت
علی بن شمس الملوک ایدرست
یکی آن که داماد جغری بک است
دگر آن که داماد پیغمبر است
ـ علاءالدوله گرشاسب علی بن فرامرز علاءالدوله(پس از 513ـ488 ه.ق):
این حاکم به واسطه همنام بودن با عم خود به گرشاسب ثانی مشهور است. وی داماد ملکشاه سلجوقی بود و به واسطه کشمکش هایی که پس از ملکشاه بین سلاجقه پدید آمده بود، از طرف سلطان محمود سلجوقی در سال 513 ه.ق از فرمانروایی یزد برکنار شد و به این ترتیب به طرفداران سلطان سنجر پیوست. پایان زندگی گرشاسب مبهم است. اما تاریخ نشان می دهد که پس از سال 520 ه.ق نیز در قید حیات بوده است. « زامباور در شجره نسب این خاندان، پس از گرشاسب دوم از فرزند او به اشاره “ فلان” نام می برد.» این اظهار نظر نشان می دهد که گرشاسب اولاد ذکور نداشته و به همین علت معرفی امرای کاکویی در متون تاریخی، پس از گرشاسب بسیار مبهم و آشفته است. اما منابع بسیاری در دایره المعارف اسلامی حاکی از آن است که پس از گرشاسب، برادرش فرامرز بن علی به فرمانروایی یزد منصوب شد.
ـ فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(536ـ6ـ513 ه.ق):
وی که همزمان با سلطان سنجر سلجوقی است، یکی از دختر عموهای سلطان سنجر را به همسری خود برگزید و مادرش نیز همانند گرشاسب بن علی بن فرامرز، ارسلان خاتون است. فرامرز بن علی در سال 536 ه.ق در ملازمت سنجر در نبرد با قراختائیان به قتل رسید.
ـ دختران فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(536 ه.ق به بعد و شروع حکومت اتابکان در یزد):
پس از فرامرز بن علی، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دو دختر او واگذار کرد و یکی از امرای لشکر خود را به نام سام بن لنگر، اتابک دختران نمود. پس از دختران فرامرز، حکومت آل کاکویه در یزد منقرض شد و اتابکان یزد به قدرت رسیدند.
بانیان و تاریخ بنیان دو مسجد قدیمی
بررسی مدارک و شواهد تاریخی، اساسی ترین نکات مبهم بناهای اولیه مسجد را روشن نمود. مقایسة نتایج حاصله از این پژوهش و انطباق آن با شجرة نامه آل کاکویه یزد، بانیان و تاریخ بنیان این دو مسجد قدیمی را مشخص می‌سازد.
مسجد اولیه: مسجد جمعة شهرستان؛ یا مسجد جامع عتیق
طرح شبستانی مسجد به ویژه به سبک عربی( تصویر شماره پنج)؛ قابل قیاس با مساجدی است که در قرون اولیه اسلامی ساخته شده اند. نظیر مسجد تاریخانة دامغان(160 ه.ق) مسجد جامع اولیه اصفهان(156 ه.ق) که بومسلمی هستند و یا جامع عتیق شیراز(281 ه.ق) که در زمان عمرولیث صفاری ساخته شد. بنابراین، مسجد جامع عتیق از وجه طراحی به قرون اولیه اسلامی تعلق دارد.
نکتة دیگری که تعلق این مسجد را به قرون اولیه اسلامی نزدیک می سازد، انحراف قبلة آن است. این اتفاق در مساجد اولیه ای که ساخته شده است، بسیار دیده می شود و دلیل آن هم روشن است. مثل مسجد اولیه اصفهان که به دلیل انحراف قبله در تاریخ 226 ه.ق تخریب و مسجد شبستانی دیگری در مکان آن ساخته شد.
اما علیرغم انحراف جهت قبله، مسجد جامع اولیه یزد حفظ گردید و در قرون بعدی در جوار آن مسجد دیگری برپا شد که ر آن نماز جمعه برگزار می گردید.
از طرفی بنیان این مسجد بنا به قول مورخین نمی تواند در زمان اولین امیر کاکویی یزد اتفاق افتاده باشد. زیرا این گفته به آن معنی است که تا نیمة قرن پنجم در یزد مسجد جمعه ای برپا نشده و اگر هم ساخته شده باشد در آستانه ظهور گنبد خانه و ایوان در مساجد، ما با احداث مسجد شبستانی مواجهیم، که بعید است. همچنین در فاصلة زمانی نیم قرن، احداث دو مسجد در مجموعه بناهای اولیه، یکی با طرح شبستانی و دیگری با طرح گنبدخانه ای ایوان دار، در قرن پنجم غیر ممکن است.
بنابراین بنیان مسجد اولیه به طور قطع در زمان کاکوئیان اتفاق نیافتاده است
و مربوط به قرون اولیه اسلامی است. اما در مورد این که این مسجد متعلق به چه زمانی از قرون اولیه اسلامی است، دو دورة تاریخی مورد بحث است:
امکان بحث این مسجد در دوران ابومسلم در این مکان ضعیف است. زیرا مورخین به بنیان مسجد فرط در مکان دیگری از شهر ( در کنار دروازة مهریجرد) توسط احمد زمجی اشاره دارند که جامع هم نبوده، زیرا اقدامات ساختمانی مسجد جامع در زمان کاکوئیان در جوار آن اتفاق نیافتاده است. همچنین احتمال دایر بودن آتشکده ای در این مکان تا قرن سوم ه.ق نیز طبق آن چه که آمد وجود دارد.
اما امکان احداث مسجد اولیه در دروان عمرولیث صفاری قطعیت بیشتری دارد. وی که از طرف خلیفة عباسی به حکومت خراسان، عراق و فارس رسید، مورخین در مورد او چنین نگاشته اند:« او مال بسیار جهت خلیفه بفرستاد و مال یزد او تصرف می کرد و والی او در یزد بود» بنابراین همان گونه که در زمان او مسجد جامع عتیق شیراز احداث گردید، در یزد هم مسجد جامع عتیق برپا شد، شایان ذکر است که ماکسیم سیرو نیز احتمال احداث این مسجد را در عهد عمرولیث صفاری (289ـ265 ه.ق9 با قاطعیت بیشتری از دوران ابومسلم ذکر کرده است.
بخشی از فهرست مطالب مقاله بناهای اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد
پیشگفتار
روش پژوهش
منابع مورد استفاده
معرفی بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد
ابهام‌های تاریخی
بررسی و مقایسه مدارک و شواهد تاریخی
آثار مورخیّن متّقدم
آثار دیگر مورخین
آراء صاحبنظران
رسالة ماکسیم سیرو از مسجد جمعه یزد
ماکسیم سیرو در ابتدای گزارش ارزندة تحقیقی
وقف نامه جامع الخیرات
مأخذ موثق و مهم دیگری چون جامع الخیرات،
بررسی شجره نامه آل کاکویه یزد
آثار مورخین
بررسی های تاریخی معاصر در شجرة کاکوئیان
بانیان و تاریخ بنیان دو مسجد قدیمی
مسجد اولیه: مسجد جمعة شهرستان؛ یا مسجد جامع عتیق
جمع بندی
مکان یابی تاریخی بنا
سیر تحولات تاریخی بناهای اولیه
بررسی نهایی و نتیجه گری
منابع
دانلود مقاله بناهای اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد
