این تحقیق با روش کتابخانه ای از طریق مطالعه و پژوهش در آثار و تالیفات شهاب الدین سهروردی تهیه و تدوین شده است. محور اساسی تحقیق مستندات قرآنی شیخ اشراق در مباحث فلسفی و عرفانی خود می باشد. به عبارت دیگر محقق سعی دارد بیان کند که سهروردی بیشتردر کدام بحث های فلسفی و عرفانی ازآیات و روایات استفاده کرده است و همچنین چگونگی استنادبه آیات قرآنی را در نظام فلسفی این حکیم اشراقی تشریح می کند.
با توجه به تحقیقات صورت گرفته چنین استنباط می شود که شیخ اشراق به صورت عمده در مباحث نفس، واجب الوجود، نور و ظلمت و عقول در بیشتر آثار خود ازجمله: الواح عمادیه….. سعی نموده است تا آرای فلسفی و عرفانی خود را پس ازاینکه با براهین عقلی اثبات ساخته، با آیات قرآنی توجیه و تایید کند و در مقدمه این کتاب نیز به این موضوع تصریح شده است.
در ارتباط با چگونگی استناد به آیات قرآنی هم به نظر می رسد که استفاده ازآیات وروایات در حکمت فلسفی سهروردی عمدتاً در جهت تبیین سازگاری میان عقل ووحی بکار رفته است و بر همین اساس در حکمت مشربی پایه ریزی نمود که جامع بحث و استدلال وذوق و شهود بود. همچنین می توان ادعا کرد که سهروردی در مقابل مخالفان فلسفه آیات و احادیث را وقایه ی افکار فلسفی و عرفانی خود قرار می دهد و کلام الهی را موید سخن خویش می سازد
تا آنجا که بنده سراغ دارم تا کنون در این زمینه کمتر کسی تحقیق جامعی انجام داده و این بعد از ابعاد دو مبانی نظام فلسفی شیخ شهاب الدین سهروردی را به طور تخصصی مورد مطالعه و تحقیق قرار داده است.
لذا حقیر با بضاعت بسیار کم و بدون ادعا در پرتو عنایت حضرت ولی عصر (عج) سعی نمودم از لا به لای کتب و رسائل حکیم اشراقی شیخ شهاب الدین سهروردی و سایر تالیفاتی که درباره این مکتب فلسفی نگاشته شده است رسالت خود را به منصه ظهور برسانم تا چه قبول افتد و چگونه در نظر آید.
همتم بدرقه راه کن ای طائر قدس که دراز است ره مقصد و من نو سفرم
امید آن است که صاحبان خرد و اندیشه و جویندگان معرفت در بر خورد با معایب و نواقص این اثر از در اغماض در آیند و چون خدای ارحم الراحمین بنده پروری کنند و ما را مورد لطف و عنایت خود قرار دهند.
شایان ذکر این که نظر به گستردگی موضوع و تفرق و پراکندگی استنادات سهروردی به متون دینی بر آثار و مکتوباتش، برای پرهیز از نظام گسیختگی و ایجاد نظم هر چه بیشتر مباحث این پایان نامه، ندارنده سعی نموده‌است مطالبی را که شیخ اشراق در آنها به آیات و روایات متعدد استناد جسته است حتی المقدور در چهار موضوع ذیل بسته بندی کند و به بحث و بررسی و نحوه استدلال شیخ اشراق با آنها بپردازد :
1- علم النفس 2- معرفت واج الوجود 3- نور و ظلمت 4- عالم عقول
در ضمن شیخ اشراق در مباحث جسم، جوهر، عرض و تعریف هیچگونه استنادی به آیات قرآنی و روایات نداشته است
1-2- سؤالات اصلی تحقیق: این تحقیق مبتنی برسه سؤال است:
1- سهروردی در چه بحث هائی از آیات و روایات استفاده کرده است؟
با توجه به مطالعه و پژوهش در آثار و تالیفات سهروردی چنین به نظر می رسد که ایشان در مبحث نفس و عقول ونور و ظلمت بیش از سایر مباحث دیگر به آیات قرآن و روایات استناد کرده است از جمله در رساله الالواح العمادیه سعی بسیار کرده است تا آرای فلسفی را پس از اینکه با براهین مستدل ساخته، با آیات قرآنی توجیه و تائید کند و در مقدمه این کتاب نیز به این موضوع تصریح کرده است.
2- سؤال اصلی دیگر این تحقیق در ارتباط با این مطلب است که سهروردی چگونه برای بیان حکمت فلسفی خود به آیات و روایات استناد جُسته است؟
به نظر می رسد هدف اصلی شیخ اشراق در استناد به آیات قرآن و روایات بیشتر این بوده است که از یک سو برتاثیر سخن خود بیفزاید و خواننده را در پذیرفتن آراء فلسفی تشویق کند و از سوی دیگر در مقابل مخالفان فلسفه آیات و احادیث را وقایه ی افکار فلسفی و عرفانی خود قرار دهد و کلام الهی را موید سخن خویش سازد. همچنین نکته مهم دیگر در ارتباط با این سؤال بیان این مطلب است که استفاده از آیات و روایات در حکمت فلسفی سهروردی عمدتاً در جهت تبیین سازگاری میان عقل و وحی بکار رفته است. بر همین اساس سهروردی در حکمت مشربی پایه ریزی نمود که جامع بحث و استدلال و نیز ذوق و شهود بود و پویندگان این طریقه حکمت را بهترین جویندگان دانش الهی می نامد.
3- شیخ اشراق برای استفاده از آیات و روایات از کدام یک از روش های هرمونتیک (اصالت ظهور، برداشت های باطنی از آیات و روایات و …)استفاده کرده است؟
با توجه به تحقیقات انجام گرفته انعکاس کلام الهی و احادیث نبوی در نوشته های سهروردی بیانگر توجه خاص شیخ اشراق به قرآن و روایات است.
سهروردی از کلام الهی برای تائید آراء فلسفی و عرفانی خود استفاده می کند و در این کار به روال صوفیه به تاویل یعنی تفسیر باطنی آیات قرآنی می پردازد که در این تحقیق به نمونه هایی اشاره شده است.
سهروردی مانند بیشتر حکماء و متفکران اسلامی در پی تلفیق میان دین و فلسفه و تطبیق تعالیم دینی با مبانی فلسفی است. می خواهد معقول و منقول را به هم نزدیک سازد و قرآن و برهان را پشتوانه سخن خود قرار دهد. و به همین جهت گاهی بیان هر مطلب و اقامه هر دلیل با یک یا چند آیه همراه است.
سهروردی سعی نموده است تا آثار فلسفی خود را پس از اینکه با براهینی مستدل ساخته با آیات قرآنی توجیه و تائید کند و بدین ترتیب بین عقل و ذوق و شرع وفق می دهد.
می توان ادعا کرد سهروردی آیات و احادیث تاویل شده را به مثابه ی زمینه های تائیدکننده و مؤثر در جهت گیری اعتقادی خود مخصوصاً در مباحث مربوط به مبدا و معاد و معرفت نفس و فرجام نفوس انسانی و کیفیت سیروسلوک روح آدمی تلقی نموده است.
1-3- ضرورت تحقیق: حکمت اشراق یکی از مکتب های مهم و اساسی در فلسفه اسلامی است. از آن جا که قرآن و سنت در زمره پایه هاو شالوده های شکل گیری این مکتب فلسفی به حساب می آید و انعکاس کلام الهی و احادیث نبوی در آثار و تالیفات سهروردی مطلبی است که نمی توان آن را نادیده گرفت و از طرفی تا آنجا که سراغ دارم در این زمینه کمتر کسی تحقیق جامعی انجام داده وبه این بعد از ابعاد ومبانی شیخ اشراق به طور تخصصی پرداخته یا تحقیق نموده است. بنابراین لازم دانستم موضوع رساله را به این عنوان اختصاص دهم.
1-4- هدف تحقیق: سهروردی جهت تائید دست آوردهای فلسفی و عرفانی خود که عمدتاً بر مبنای تلفیق میان کشف (ذوق) و استدلال (بحث) بنا شده است از منابع متون اسلامی از جمله قرآن و روایات استفاده کرده است و هدف اصلی او از تمسک به آیات و روایات این بوده که نشان دهد عقل و نقل هدف یگانه ای دارند و با یکدیگر سازگارند و آنچه در حکمت و عرفان ازطریق تعقل و سلوک باطنی در می یابیم مورد تائید قرآن و حدیث است. بدیهی است که نتایج این تحقیق می تواند مورد استفاده ی تمام مراکز یا موسسات علمی-پژوهشی که تحقیق و پژوهش درباره یاحوال وآثار سهروردی رادر زمره ی فعالیت های خود به شمار می آورند قرار گیرد.
1- 5 - این تحقیق نظری می باشد و از طریق مطالعه پژوهش در آثار و تالیفات شهاب الدین سهروردی و سایر مؤلفینی که در ارتباط با مکتب اشراق به تحقیق و اظهارنظر پرداخته اند تهیه و تدوین گردیده است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت کیفی می باشد و سعی برآن است که اطلاعات جمع آوری شده به صورت توصیفی تجزیه و تحلیل گردد
1-6- زندگی سهروردی:
شیخ شهاب الدین سهروردی از بر جسته ترین چهره های حکمت اسلامی و فرهنگ ایران زمین و گو هری تا بناک در میان همه ی فرزانگان عالم است. ایشان در سال 549 هجری قمری در قریه سهرورد از توابع زنجان دیده به جهان گشود.
نام ایشان شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهروردی ملقب به شیخ اشراق است که همچون شهابی زود گذر طی عمری کوتاه آسمان معرفت اسلامی را با نور خود بر افروخت .
سهروردی تحصیلات اولیه خود را در خدمت مجد الدین جیلی در مراغه انجام داد و در آنجا با فخر رازی هم درس بود. سپس برای ادامه تکمیل تحصیلات خود از مراغه عازم اصفهان شد و در آنجا بحث های منطقی را نزد ظهیر الدین فارسی (ظاهر الدین قاری ) فرا گرفت و با افکار و آرای شیخ الرئیس که در آن زمان در کمال شهرت بود آشنائی کامل یافت .
سپس به سیر و سلوک معنوی پرداخت و سیر افاقی و انفسی کرد و مانند بسیاری دیگر از بزرگان، تصوف درونی را با سفر در بلاد گوناگون اسلامی توام ساخت . سر انجام در شهر حلب اقامت گزید و در آنجا با حاکم شهر ملک ظاهر پسر صلاح الدین ایوبی دیدار کرد و ملک مقدمش را گرامی داشت و لذا خواست در حلب بماند .شیخ دعوت ملک را پذیرفت و درس و بحث خود را در مدرسه حلاویه آغاز کرد و در همان جا بود که شاگرد وفادارش شمس الدین محمد شهرزوری مولف کتاب نزهه الارواح و روضه الافراح به وی پیوست .تا اینکه فقهای قشری که تنها به ظواهر شریعت توجه داشتند به علت مخالفت با عقاید وی شوریدند و سخنانش را خلاف اصول دین پنداشتند تا جائی که ملک ظاهر را به قتل او تشویق کردند و سر انجام ملک ظاهر خلاف میل باطنی خود شیخ را در حلب زندانی کرد و در سن 36 یا 38 سالگی به نحو مرموزی بدرود حیات گفت.
1-7- مکتب اشراق:
سهروردی در زمانی می زیست که علم کلام در اوج اقتدار بود و منابع بسیار غنی در علم کلام وجود داشت و نیز فلسفه به شکل یونانی آن کاملا شناخته شده و آثار غنی فارابی و ابن سینا تدوین یافته بود .علوم دینی نیز رواج بسیار فراوانی یافت و انواع تفسیر بر متون مختلف او در دسترس همگان قرار داشت و از همه مهمتر آن ایام دوران اقتدار عرفان و تصوف بود و آنچه سهروردی بر اینان افزود قطب بسیار حساس تفکر ایرانی و بر گرفته از آوای ایرانیان باستان بود لذا ایشان در ملتقای سه جریان فکری عمده قرار داشت:
نخست: افکار یونانیان که تو سط مترجمان اسلامی و فلاسفه اسلامی نقل شده بود .
دوم : معتقدات مذهبی بر آمده از حکمت خسروانی که مروجان آن تعداد انگشت شماری از زرتشتیان یا مختصری از کتب باقی مانده از ایران قدیم و تعداد محدودی از عرفای ایرانی بودند که میل به ابقای این اعتقادات داشتند.
سوم:دریافتهایی عمیق و دقیق عرفای اسلامی که در شعب تفکر اسلامی بسیار پرتلاطم می نمودند.
اجتماع این سه جریان نتیجه اش آثار و تا لیفاتی است از شیخ شهاب الدین سهروردی که افکار حکمت اشراق را ارائه می کند.]11[
به عبارت دیگر حکمت اشراق چنانچه معروف است و بسیاری از شارحان و مو رخان فلسفه در جهان اسلام اشاره کرده اند منابع گوناگون دارد از یک سو ریشه در حکمت خسروانی دارد. و از سوی دیگر از روش فلسفی مشائی به ویژه روش برهانی استفاده می کند و سخت می کوشد بینش و حدس فلسفی افلاطونی را پردازش کند و آن را در قالب فلسفی در آورد.
همچنین با تاویل و تفسیر آیات قر آن بسیاری از نکات ظریف قر آنی را توضیح می دهد. از جمله در رسائلی مانند الواح عمادی و هیاکل النور همواره پس از بیان فلسفی مطلب مورد نظر، از راه تاویل آیات قرآنی نیز مسائلی بسیار عمیق را مطرح می کند.
حکمت اشراقی نوعی بحث از وجود است که تنها به نیروی عقل و قیاس برهانی توجه نمی کند بلکه شیوه استدلالی محض را با سیر و سلوک قلبی همراه می سازد .
فیلسوف اشراقی می کوشد آنچه را در مقام بحث و نظر و بر پایه براهین محکم عقلی استوار می کند به تجربه درونی در یابد و به ذائقه دل نیز برساند.
1-8- لزوم تمسک به کتاب قرآن و سنت :
سهروردی خود را وارث حکمت قدیم دانسته و در ساحت اندیشه ی او حکمت افلاطون مباین و منافی زرتشت نبوده است و حکمای قدیم را شارحان یک حقیقت و مفسران یک پیام دانسته اند .
فهرست مطالب:
اول فصل: کلیات........................................................................................................................1
1-1 مقدمه.............................................................................................................2
1-2 سؤالات اصلی تحقیق......................................................................................3
1-3 ضرورت تحقیق..............................................................................................5
1-4 هدف تحقیق...................................................................................................5
1 - 5 روش تحقیق..................................................................................................5.
1-6 زندگی سهروردی...........................................................................................6
1-7 مکتب اشراق...................................................................................................8
1-8 لزوم تمسک به کتاب قرآن و سنت...............................................................10
1-9 تاویل فلسفی آیات.........................................................................................12
1-10 تلفیق آراء و تاویل آیات..............................................................................14
1-11 جمع بندی فصل اول....................................................................................17
فصل دوم: معرفت نفس.........................................................................................................18
2-1 سیر تاریخی بحث معرفت نفس.......................................................................19
2-2 ابن سینا ..........................................................................................................22
2-3 نفس چیست...................................................................................................23
2-4 در معانی واژه نفس........................................................................................25
2-5 برهان سهروردی در تجرد نفس.......................................................................27
2-6 دیدگاه شیخ اشراق درباره حدوث نفس..........................................................29
2-6-1 طریق دیگر................................................................................................33
2-6-2 برهان دیگر................................................................................................33
2-7 بقای نفس........................................................ .........................................34
2-8 مراتب نفس اردیدگاه شیخ اشراق...............................................................39
2-9 احوال نفس...............................................................................................43
2-10 مقایسه خلقت نبات و حیوان و انسان.........................................................46
2-11 هدایت عامه.............................................................................................51
2- 12 نفوس بشری............................................................................................53
2-14 تکامل نفس ناطقه از نظرشیخ اشراق..........................................................55
2- 14 نفس ناطقه جسمانی نیست......................................................................56
2-15 عقل و نفس.............................................................................................59
2-16 قوای نفس...............................................................................................61
2-17 نفس آسمانی و نفس ارضی......................................................................62
2-18 مناسبت بین نفس ناطقه وروح حیوانی.......................................................64
2-19 جمع بندی فصل دوم.................................................................................65
فصل سوم: واجب الوجود.............................................................................67
3-1 افق خداشناسی در حکمت شیخ اشراق.........................................................68
3-2 در اثبات واجب الوجود...............................................................................70
3-2-1 برهانی دیگر............................................................................................71
3-2-2 برهانی دیگر از حکمه الاشراق.................................................................73
3-3 وجود نفس ناطقه دلیلی بر وجود خدا...........................................................74
3-4 فعل واجب الوجود.....................................................................................78
3-5- صفات واجب الوجود..............................................................................84
3-5-1 غنی مطلق..............................................................................................86
3-5-2 جواد حقیقی..........................................................................................90
3-5-3 اراده واجب الوجود................................................................................93
3-5-4 قضا و قدر الهی......................................................................................94
3-5-5 علم باری تعالی......................................................................................98
3-5-6 واجب الوجود خیر محض است...........................................................100
3-6 جمع بندی فصل سوم...............................................................................102
4- فصل چهارم: نور و ظلمت...........................................................................103
4-1 نور و ظلمت دو واژه کلیدی حکمت اشراق..............................................104
4.-2 خدا نورالانوار است.................................................................................108
4-3 هو رخش................................................................................................ 111
4-4 تقسیم عوالم.............................................................................................116
4-5 نسبت بین موجودات عوالم.......................................................................116
4-6 تبیین صدور عالم از نورالانوار...................................................................118
4-7 صادر اول ازواحد حقیقی یا نورالانوار........................................................119
4-8جمع بندی فصل چهارم نور و ظلمت..........................................................121
5-فصل پنجم: عقول مجرد...............................................................................122
5-1 عقول........................................................................................................123
5-2 الواحد لایصدر عنه الا الواحد....................................................................126
5 -3 قاعده امکان اشرف..................................................................................128
5-4 وجه تمایز عقول و جایگاه آن درحکمت اشراق با حکمت مشاء................130
5-5 ویژگی های عالم عقول ازدیدگاه شیخ اشراق............................................131
5-6 مراتب مختلف عقول که واسطه آفرینش هستند از دیدگاه شیخ اشراق........135
5-7 عقل فعال ازنظرشیخ اشراق.........................................................................137
5-8 عقل فعال واسطه در آفرینش نفوس انسانی.................................................139
5-9 برتری انسان بر فرشته................................................................................140
5-10جمع بندی فصل پنجم..................................................................................143
6- فصل ششم نتیجه گیری.................................................................................................145
منابع ومآخذ......................................................................................................................150
شامل 155 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق مبانی و مستندات قرآنی و روائی نظام فلسفی سهروردی (شیخ اشراق)
