مقدمه
فرش اراک از نوع فرش درشت‌بافت و در بهترین فرم آن فرشهای با رجشمار متوسط 40 و به ندرت 50 یا بالاتر است آنچه فرش این منطقه بدان اشتهار یافته حضور نوعی خصلت بومی – منطقه‌ای و کهن براساس استفاده از پشم و رنگ و طرحهای خام و ساده و تقریباً روستایی است.
قطعاً اگر قرار باشد فرش اراک را آنچنان که طی سالهای شکوفایی و آنچنان که بازارهای دنیا می‌پسندد( قبل از تأثیر تغییردهندة طرحهای خارجی) در محدودة فرشهای روستایی و یا شهری طبقه‌بندی کنیم قطعاً خصوصیت روستایی این فرش غالب خواهد بود فرش اراک به بافت فرشهای ابریشمی شهره نیست. زیرا استفادة بسیار مناسب از پشم در فرشهایی به غایت ساده و طرحهای ساده‌تر و رنگ‌آمیزی محدود ولی زیبا این فرش را بی نیاز از آن می‌کرد که برای بالابردن ارزش فرش متوسط به استفاده از مزد اولیه گرانقیمت شود.
آنچه در ولهله نخست در این گزارش به چشم می‌خورد آن است که مسأه رنگ ظاهراً پابه‌پای رشد و توسعة تجارت در مورد فرش مطرح گردیده‌است. در اواسط سلطنت مظفرالدین‌شاه حدود سالهای 1317 ه.ق به دلیل شکایات و مسائلی که در مورد فرش ایران در بازارهای خارج بوجود آمد با مساعدت شاه صدور فرشهای ایرانی که با رنگ جوهری( انیلینی) رنگ شده‌بود به خارج ممنوع شد.
با مرورو عمدة آثار مکتوب دربارة قالیبافی تقریباً‌نشانه‌ی مستقیم و مطمئنی از قالی اصیل سیستان نمی‌یابیم. در آثاری که راجع به قالی بلوچی نوشته شده‌است جسته گریخته و به صورت نامطمئن از یکی در قالی منسوب به سیستان سخن رفته‌است. بافندگی قدیم سیستان مرهوم کوشش در روحیه شاد و پرتوان زن سیستانی بوده‌است.
اما آنچه قالی سیستان را دور از دسترس تحقیق نگهداشته و تغییرات مهم زیست بومی و تاریخی است که منجر به ویرانی این گوشه از میهن ما شده‌است.
متأسفانه هیچگونه اطلاعی در مورد جزئیات قالی‌ها چه از نظر جنس و فنون و چه از جهت رنگ، نقشه و اندازه‌ها در دست نیست حتی به انواع فرشها با نام عمومی جامعه اشاره می‌شود و معلوم نیست که اینها قالی هستند یا گلیم. به این ترتیب اطلاعات ما محدود به نمونه‌های کهنه‌یی است که بطور تصادفی محل خرید آنها در مجموعه‌ها و آثار مربوط به فرش آمده‌است.
2-3- ویژگیهای فنی
الف) مشخصات عمومی و مواد اولیه
فرش اراک از نوع درشت‌بافت و در بهترین فرم آن فرشهای با رجشمار متوسط 40 و به ندرت 50 به بالا است. اگرچه فرشهایی وجود دارد که نشان میدهد در این منطقه گاه براساس برنامه‌ریزی و سفارش فرشهای ظریف نیز بافته شده‌است. آنچه فرش این منطقه بدان اشتهار یافته حضور نوعی خصلت بومی – منطقه‌ای و کهن براساس استفاده از پشم و رنگ و طرحهای خام و ساده و تقریباً روستایی است. باید در اینجا ذکر کنیم که منظور از فرش درشت‌بافت فرشی است که در آن از پرزهای (گره‌های) ضخیم، بلند و مقاوم با خاصیت ارتجاعی مناسب استفاده شده باشد. این کیفیت که نقشی پوششی به فرش می‌بخشد یا ویژگیهای ایلیاتی و عشایر و روستاها و یا مناطق سردسیر و کوهستانی تطبیق دارد.
قطعاً اگر قرار باشد فرش اراک را آنچنان که طی سالهای شکوفایی و آنچنان که بازارهای دنیا می‌پسندید (قبل از تأثیر تغییردهندة طرحهای خارجی) در محدودة فرشهای روستائی و یا شهری طبقه‌بندی کنیم قطعاً خصوصیت روستائی این فرش غالب خواهد بود.
باید توجه داشت، در حالی که فرش 15-20 رج برخی نواحی انواع خرسکهایی پست با رنگها و بافتهایی زیر استاندارد به حساب می‌آیند، فرشهای قدیم مشک‌آباد با رجشماری بین 15-32 و اندکی بیش، شهرتی جهانی می‌یابد که بی‌تردید اگر بخشی از آن مربوط به رنگ‌آمیزی و نقوش ابتدایی این فرش باشد، بخشی از آن نوع پشم مصرفی با طول بلند و قابلیت ارتجاعی بسیار بوده‌است. این کیفیت در فرشهای نوع مرغوبتر آن زمان یعنی فرشهای ساروق (منطقة فراهان) که رجشماری بالاتری در حدود 35-40-45 نیز دارند، دیده می‌شود. پشم مصرفی این فرشها غالباً از نوع پشمهای مناسب ایرانی با طول بلند و ضخامت و جعد خاص خویش است که زمانی به وسیلة دست و چرخچه‌های معمولی ریسیده می‌شد. انواع این پشمها از محلهای سبزوار، بروجرد، چهارمحال بختیاری و اطراف همدان و کرمانشاه تأمین می‌شده‌است که دارای بهترین نوع پشم برای فرش ایرانی‌اند.
در آغاز اوج‌گیری تجارت فرش در اراک، بی‌شک تنوع طرح و رنگ‌آمیزی و نوع تولیداتی که عمدتاً فرشهای کوچک پارچه را دربر می‌گرفته، دلایل مرغوبیت این فرش بوده‌است. در سالهایی که به کمک کمپانیهای خارجی فرش اراک کاملاً فرشی صادراتی می‌شود، رشد و نفوذ طرحهای باب پسند بازار کلیة فرشبافیهای منطقه را به سوی طرحهای خاصی سوق میدهد. در سالهای 1320- 1330 فرشهای اراک به سه دستة محل، مشک‌آباد و ساروق تقسیم می‌شود که کلاً زیر نفوذ و پوشش فرشی به نام ساروق قرار دارد.
جدول زیر بخوبی نمودار تغییر فرشهای اراک طی 35 سال است.
جدول 2. تقسیم درصد میزان کل بافته‌های اراک به انواع مختلف آن
1914 1948
نوع مشک‌آباد 75% 25%
نوع محال 15% 10%
نوع ساروق 5% 60%
نوع کمره و سرابند و سایر نواحی 5% 5%
مأخذ: کتاب قالی ایران
100 100
جدول فوق بخوبی گویا آن است که قبل از شهرت فرش اراک به عنوان ساروق فرشهای محلی نظیر مشک‌آباد دارای شهرت و اعتبار خاصی بوده‌اند. اگرچه شهرت فرش ساروق تدریجاً تمام فرشبافی سنتی منطقه را عقب راند ولی درخشش و شکوفایی این فرش نیز به دلیل آنکه پشتوانة آن متاسفانه خواست و میل تجار و کمپانیهای سودجو و فرصت‌طلب بود پایدار نماند و فرش ساروق کاملاً از ویژگیهای اصیل محلی خویش به دور افتاد. در دوران یاد شده بافت نوعی فرش با استفاده از نخهای ظریف (نخ فرنگی) باب می‌شود که در واقع آغاز استفاده از نخهای خارجی معروف کرک، با ظرافتی بالاتر از نمرات 2/10، است.
بافت فرشهای بزرگ‌پارچه یکی از مشخصات این دوران است که بعدها با بافت برخی از فرشهای زیبا و سفارشی توانایی بالقوه تولید فرشهای ظریف پرکار را در منطقه نشان میدهد.
دلایل متفاوت و مختلفی برای مرغوبیت این فرش وجود دارد. از جملة آنها رواج دامداری و وجود تعداد زیاد گوسفندان بومی در منطقة مشک‌آباد در زمان رونق قالیبافی بوده‌است. پشم این گوسفندان تمام خصوصیات مورد نیاز خانة فرش، نظیر طول بلند جعد، ضخامت و قابلیت ارتجاع مناسب (در عین لطافت) را داشته‌است. برای ما تعیین صحت و سقم این مسأله و اینکه تولید پشم در زمانهای یاد شده در منطقه مشک‌آباد و فراهان چه اندازه بوده و آیا این پشم قادر به رقابت با پشم مناطقی نظیر سبزوار، کرمانشاه و یا مناطقی که نظیر سبزوار، کرمانشاه و یا مناطقی که پشمهای مناسب فرش دارند بوده‌است یا نه، امکان‌پذیر نیست ولی آنچه از فرشهای متعدد قدیمی دیدیم، نمودار استفاده از پشمهای لطیف و در عین حال زنده‌ای بود که با وجود گذرزمان هنوز قادرند درخشش و جلای خود را از طریق رنگ نشان دهند. این امر کاملاً دلالت بر استفاده از مواد اولیة مرغوب در فرشبافی قدیم این منطقه دارد.
فرش اراک بافت فرشهای ابریشمی شهره نیست. زیرا استفادة بسیار مناسب از پشم در فرشهایی به غایت ساده و طرح‌هایی ساده‌تر و رنگ‌آمیزی محدود ولی زیبا. این فرش را بی‌نیاز از آن می‌کرد که برای بالابردن ارزش خویش متوسل به استفاده از مواد اولیه گرانقیمت شود. علاوه بر آن پشمهای مورد استفاده از گوسفندان ایرانی که با دست ریسیده می‌شد و به دست هنرمند رنگرز در پاتیل(خم) رنگرزی محتوی ذرات خشن روناس و پوست انار و پوست گردو کاربردی ماهرانه می‌یافت و سپس در زیرگذر از ذرات معلق در آبهای روان، رنگهای اضافی و خشونت الیاف خویش از دست می‌داد، سطحی آنچنان نرم و صیقلی و درخشان می‌یافت که نه تنها با ابریشم، حتی با رشته‌های طلای جهان نیز قابل قیاس نبود.
شامل 92 صفحه Word
دانلود تحقیق فرش(بافته های ایران)
