لینک پرداخت و دانلود *پایین مطلب*
فرمت فایل:Word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحه: 234
پیشینه آسیاب
الف ) آسیاب آبی چیست؟
تعاریف آسیاب
آسیا
دستگاه خورد کردن و آرد کردن حبوبات یا گچ وآهک و مانند آن ، یا گرفتن روغن عصاره دانه های روغنی وجز ان را ،رحی ، طاحونه ، آس ، اسیا و گویند . این کلمه بر همه انواع از بادی وآبی و دستی وستوری اطلاق می شود . ( فرهنگ دهخدا صفحه 111)
آس
دو سنگ گرد وپخ بر هم نهاده وزیرین را در میان میلی آهنین وجز آن از سوراخ میان زبرین در گذشته و سنگ زبرین به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب و بخار وبرق گردد وحبوب وجز آن را خرد یا آرد سازد . آنچه را به دست گردد” دست” و” دست آس” .آنچه رابا آب گردد” آب آس” یا آسیاب یا آسیا وعرب طاحونه ناعور آنچه را به باد گردد “باد آس” و آسیا چرخ وآس باد و رحی اریح نامند . آس بستور گردنده و نیز آس بزرگ را “خراس” و “ستوراس” گویند . آس با شتر گردنده را عرب طحانه و طحون گوید .آس که به گاو گردد آن را “گاو آس” و دو لاب و عرب منجنیق ومنجنون گوید . رحی _ طاحونه _ رحا_ طاحون _ طحانه _ مطحنه نیز گفته شده . ( فرهنگ دهخدا، صفحه 111وفرهنگ معین صفحات 50,57))
آسیاب
از دو واژه (آس وآب ) تشکیل می شود . آس که به قوت آب گردد و توسط هر نوع از آن (آب آسیا _آب آس ) . (دهخدا _همان صفحه و فرهنگ معین)
آسیا چرخ
آسیا که به قوت باد گردد : باد آس _ آسیا ی بادی و دیگر آن که در آنجا (سیستان ) آسیا چرخ کنند تا باد بگرداند و آرد کند و به دیگر شهرها ستور باید یا آسیا آب یا به دست آسیا کنند . ( نقل از تاریخ سیستان _ دهخدا ، صفحه 111) .
در کتاب فنون کوچ نشینان ( ژان پی یر دیگار ، 1369 شمسی، صفحات 228 _234 ) شرحی کلی در توصیف آسیاب آبی نقل گردیده ، که حاوی تعریفی موجز و مختصر نبوده وبه علت طول کلام از آن صرف نظر گردیده .
اما محمد میر شکرایی در مقاله ای تحت عنوان انسان وآب در حوزه سپید رود 1367_1368) (ه،ش)(صفحات 242_243 ) شرحی مختصر از آن نگاشته بدین طریق اجزا و طرز کار آسیای آبی ، صرف نظر از تفاوت های جزیی ، تقریبا در تمام مناطق ایران یکسان است .
در این آسیا ها آب با فشار به پره های چرخاب آسیاب می خورد و حرکتی دورانی را ایجاد می کند که با استفاده از یک محور مشترک از چرخاب به سنگ متحرک (زبرین) آسیا منتقل می شود وبا به حرکت در آوردن ودر نتیجه اصطکاک سنگ زیرین ، دانه هایی که در بین این دو سنگ ریخته می شود آرد می گردد .
در فرهنگ غفاری ( صفحه 84 ) درباره آسیاب چنین آمده است :
آسیا = مخفف آسیاب = طاحونه = آس
آسیاب بادی = باد آس
آسیاب آبی = آبی آس
فرهنگ نفیسی : آسیا ، طاحونه وآس (صفحه 30 )
آسیا دستی – دست آس
آسیا ب وآسیا = طاحونه ای که با آب می گردد وآسیاب بی آب طا حونه ای که بدون آب می گردد.
تعریف آسیاب در برهان قاطع
آسیا
سنگی باشد مسطح و مدور بر بالای سنگی دیگر که آب وباد و آدمی و حیوان دیگر آن را بگردانند و بعضی گویند آنچه با آب گردد ، آسیا گویند وآنچه به دست گردانند یا با چاروا گرداند آسیا می گویند ،چه اصل این لغت آس آب بوده وبه سکون سین و سین را کسره دادند آس آب شده بنابر آن که در لغت فارسی حروف ا=آخر مضاعف کسره می باشد و چون فارسیان “الف” محدوده را دو الف اعتبار می کنند و مقرر است که هر گاه بر اول کلمه ای مصدر با الف محدود باشد یکی از این چهار حرف که بای زاید ه وبای امر و میم نهی ونون نفی باشد در آوردند . یکی الف را به یاء قلب کرده ، الف دیگری را به حال خود می گذارند وچون آس را برآب افزودند یک الف را به یاء قلب کردند ، آسیاب شد .
پس آسیای دست و آسیای باد گفتن صحیح نباشد و لهذا آسی که به خر و گاو گرداند خراس وآنچه به دست گردانند دست آس گویند و چون در فارسی واو به« ی » و بر عکس تبدیل می یابد آسیا و گفتن صحیح باشد و در این لغت( ب ) و ( واو ) هر دو به کثرت استعمال افتاده است و به عربی رحی گویند .
آسیا
طاحونه[1] آسیاب به موحده مزید علیه وآس[2] مخفف آن فرق آنست که آسیاب مضاعف نمی شود بر خلاف آسیا وآس که به هر چه اضافت کنند ، آن مرکب تمام خاص آنست مثلا دستاس [3]وباد آس و باد آسیا وآسیای بادی وآسیای دست آمده .
باید دانست که آسیای باد آنست که به زور باد گردد ، چنانچه آسیای آب وآسیای دست که به زور آب و به زور دست بگردد . (و خراس : لفظ خر به معنی کلان است از عالم ، (مانند ) خرپشه و خر مگس و مانند آن و به معنی حیوان معروفست که ترجمه حمار باشد زیرا که آس مذکور خصوصیت به خر ندارد بلکه به گاو و اسب هم گردانند واین از اهل زبان به تحقیق پیوسته ، چون در ولایت رواج آسیا ی آب شهرت گرفته پس حزم بعضی که آسیا همانست که به زور دست گردد ، دستاس است نه دست آسیا که صحیح نباشد ونیز آسیا یکی از افراز عصارانست که بدان روغن کشند .
آسیاب بر وزن ماهتاب
آن آسیا که به زور روش آب بگردد وآن راآب آسیا وآسیا نیزگویند .
سنگ آسیاب
قلب اضافت ، سنگ آسیا و چیزی که بدان ساروج و گچ نرم کنند
آسیا باد
آسیایی که از باد بگردد وآن را باد آس و باد آسیا هم گویند . (فرهنگ آنندراج _ محمد پادشاه )
تعریف آسیاب از نظر استاد کاران آسیاب و عرف محل
نگارنده از دو نفر استاد کار ویک نفر از بزرگان چم ریحان به نامهای (عبد محمد _ جمعه _ هیبت اله ) درباره تعریفی از آسیاب پرسش به عمل آوردم . آنها تعریف مختصر وساده زیر را به عنوان تعریف آسیاب ارائه نمودند . تعریف آسیاب از نظر مردم محل : آسیاب آسیو یعنی آسی (چرخی ) که با آب می گردد و غله ها را آرد می کند .
پیشینه تاریخی آسیاب
1 ) پیشینه تاریخی آسیاب آبی در جهان
در این جا برای بررسی دقیق پیشینه تاریخی آسیاب براساس یک سنت منطقی و پر هیز از هر گونه آشفتگی و با توجه به منابع ومأخذ موجود ، که در این زمینه حاوی مطالب علمی و تحقیقی بوده اند و از دستاوردهای پژوهشگران اروپایی منتشر گردیده و ازسوی مترجمان ایرانی به زبان فارسی ترجمه شده اند نقطه آغاز را از قاره اروپا در نظر گرفته و سپس به بررسی سایر مناطق می پردازیم . نکته دیگری که در این مورد قابل ذکر است ودلیل دیگری نیز می تواند در نظر گرفته شود ، اختراع آسیاب آبی است که براساس اسناد موجود _ پیدایش آنرا ابتدابه یونانیان و سپس به رومیان نسبت میدهد .
1-1 ) پیشینه تاریخی آسیاب آبی در اروپا
چنین گفته می شود که بعد از فن زراعت ، فن نانوایی اختراع شد ، در عهد پریکلس ( 429_499 ق-م) قبل از میلاد مسیح هنوز صنعتگران جزو گروهی از پیشه وران ساده و مجزا نبوده اند ،از قبیل ( نانوا ، آسیابان ، میوه فروش ، نساج و… ) ( پی یر روسو [4]) در متن فوق اولین اشارات به آسیاب های ساده و پیدایش آن کاملا گویا است که یکی از فنونی بوده که به یقین در دوران نوسنگی و درآغاز عصر کشاورزی ضرورتا زمینه پیدایش آن فراهم شده بود . این نوع آسیاب ها را نیز موریس داماس به صورت زیر تشریح نموده است . « دانه ها را نخست با کوبه ای می شکنند ، سپس نوعی آسیاب غلطان از سنگ سخت اختراع شد ، دستاس این آسیاب گلوله ای سنگی ساده ای بود که آن راروی یک سنگ صاف یا کمی گود با دست می غلتانیدند . تا کنون تعداد زیادی از این گونه آسیاب ها، که گویا در خاور نزدیک اختراع شده است به دست آمده ، تا پیدایش آسیاب های سنگی گردان ، که بنا به گفته کلارک (clark) به نقل از موریس داماس[5] طی سده دوم پیش از میلاد در منطقه یونان قدیم پدید آمد و در حدود سالهای 100 پیش از میلاد از دریای مانش گذشت ، آسیابهای غلتان در همه مراکز غله خیزدیده می شد . در عین حال دانه کوبی نیز رواج داشت . موریس داماس معتقد است معلوم نیست که آسیاب ها در کجا آختراع شده اند ، اما به نظر نمی آید که در بین النهرین و مصر رواج داشتند .» یونانیها تنها با نوع بسیار ابتدایی آن آشنا بودند و آن چرخ پرده داری بودکه به طور افقی قرار داده میشد ، میله ای بر این چرخ عمود گذاشته میشد که از سنگ زیرین آسیا می گذشت و سنگ بالایی آن را می گرداند . تنها با قبول و رواج آسیاب های با چرخ عمودی ودنده های فانوسی ( یعنی در سطح چرخ ، شاخهای کوچکی کار گذاشته می شد که به منزله دندانه عمل می کرد و در دوره رومی ها یک پیشرفت واقعی در این زمینه ایجاد شد ) وی عقیده دارد که احتمالا « چرخ های آبکش دولاب » منجر به اختراع آسیاب شده باشند گرچه دلیلی در دست نیست ولی احتمال دارد که از نیروی آب برای نخستین بار در کار چرخهای پرده دار استفاده شده است . در واقع این ساده ترین روش استفاده از چرخ های پرده دار است . زیرا نیازی به هیچ وسیله مکانیکی انتقال حرکت ندارد . « دولابهای قدیمی » عبارت بودند از چرخ بسیار بزرگی که پرده های شعاعی متعددی از طوقه آن می گذشت . این دستگاه را در کنار جریان آب طوری قرار میدادند که قسمت پایین آن در آب غوطه ور باشد و جریان آب آن را می گردانید .
آسیاب هایی که یونانیان قدیم می ساختند ازنوع دیگری بودند . چرخ آنها افقی بود ، ودر جریان آبی که آسیاب روی آن ساخته شده بود قرار داده می شد . محور چرخ محرک عمودی ، بالا می آمد از سنگ زیرین آسیاب گذشته و در سنگ گردان بالا سری قفل می شد وآن را می گرداند ، برای تأ کید و اثبات سندیت تاریخ پیدایش حرفه در دوران پیش از میلاد و بویژه در فواصل سالهای ( 500 _10000 ) قبل از میلاد و از جمله وجود آسیاب گفتار راجرز در این زمینه بسیار گویاست . وی معتقد است که با گذشت زمان حرفه هایی برای رفع احتیاجات پدید آمد و این حرفه ها به نوبه خود نیازهایی را به وجود آوردند که برای رفع آنها می بایست حرفه های جدید بوجود آیند ، همین برهم کشش میان نیازها ، و پیدایش نیازهای جدید ، باعث گسترش تصاعدی حرفه ها نهایتا تکنولوژی می شد ، تکنیک های دیگری چون آسیا کردن دانه های خوراکی ، نخ ریسی و بافت الیاف ، نیز در همین دوره پدید آمدند . (راجرز_1368 ) ، با توجه به گفتار بزرگان و صاحبنظران یاد شده ، وجود آسیاب و شغل آسیابانی به عنوان حرفه ای در کنار سایرحرف درعصر پریکلس (399-480 ) قبل از میلاد و حتی پیش از آن کاملا محرزو غیر قابل تردید است . « چرخ آبگرد » که می توان آن را نخستین وسیله برای مهار نیروی طبیعت به منظور تکمیل نیروی انسانی و جانوری دانست به نظر « راجز» احتمالا در شمال یونان اختراع شد .
در حوالی 300 پیش از میلاد کانون قدرت به روم انتقال یافت رومیان حرفه های مختلفی را به کمال رساندند ، اما عجیب آن که حرفه های جدید چندانی ظاهرا به وجود نیاوردند . مثلا رومیان مخترع چرخ آبگردنبودند. اما چرخ را عمودی نصب کردند و برای افزایش سرعت سنگ آسیا از چرخ دنده استفاده کردند . ضمنا این ایده اختراع را به سراسر امپراطوری خود گسترش دادند . در تأیید صحت گفتار فوق باید افزود ، آسیای چرخنده در طی قرن چهارم قبل از میلاددر یونان ظاهر شده است . یک نمونه ازپیاله گلی از این دوره دردست است که دارای کنده کاری یا نقاشی آسیای چرخنده است به نظر می رسد که بوسیله اتروریائیان (Etruscans ) به ایتالیا اورده شد ه و از این رو پلینی ها ( Pliny) با اخترا عشان به آنها اعتبار بخشیده اند . گفته می شود آسیای چرخنده برای اولین بار در کنار دره روستیکارDe – re – Rustijca ) ) به وسیله مارکوس پارتیوس کاتو ( Marcus - Particas - cato ) در بین سالهای (149-234ق-م) قبل از میلاد مورد استفاده قرارمی گرفته است . این نوع آسیا به وسیله اهالی متمدن سلت ( Selic ) لاتن ( Laten ) به اروپای شمالی و در طی قرن اول قبل از میلاد به انگلستان رسیده است . از شواهد باستان شناسی مشخص شده است که آسیا های چرخنده در طی هزاره دوم قبل از میلاد تکامل یافته اند .( وولف _ 1967 -میلادی)
تصاویر از کتاب موریس داماس « غرب در قرون وسطی »
2-1 ) آسیاب در یونان
در یونان علاوه بر آسیاب هایی که با چرخ افقی و عمودی کار می کردند ، انواع دیگر آسیاب ها نیز وجود داشتند که عبارت بودند از [6] : آسیاب نوع ( رفتی و برگشتی ) در این نوع آسیابها سنگ رویی به جای اینکه دور یک محور بچرخد ، نوعی حرکت رفت و برگشتی داشت که در نتیجه حرکت میله ای بود که به لولایی متصل می گردید وبه سنگ زیرین آسیاب محکم گردیده بود . سنگ رویی این آسیاب ها به شکل جعبه ای بود که درته آن شکافی ایجاد کرده بودند تادانه ها به طور منظم وارد آسیاب شوند این آسیاب هاظاهرا تا دوره « هلنیستی » در یونان رواج داشتند .
3-1 )آسیاب در خاور میانه و سایر نقاط قاره آسیا
آسیاب ، این ابتدایی ترین وسیله آرد کردن مالش دانه که در خاورمیانه ما قبل تاریخ مورد استفاده بوده اند در جمهوری روم بسیار معمول بودند وتا به حال در مشرق دور به جا مانده اند (وولف –1967میلادی)
جفتهایی از آسیا سنگ ها با محور جفتی بوسیله (Selling ) در تل (Tell ) آنک ( Annek) وبوسیله « شو ماخر » (Shumacher ) در المستیسیلم (Elmute-Selim ) و بوسیله مک آلیستر ( Mach - alister )در گزر (Geer ) و جملگی در سرزمین فلسطین بوده وپیدا شده اند (وولف 1967 ). هنوز کاملا مشخص نیست که این آسیا های ابتدایی کار می کردند. اما یک جفت ازآسیا سنگ ها متعلق به قرن (9قبل از میلاد ) مسیح در« تل حلف » در سوریه به دست آمده است که سنگ رویی آن جای اسقرار یک دسته را داشته است . « دستاس » در بین النهرین در سده های ( 7 –13 ) میلادی در نواحی مرتفع ، مانند سواحل فرات ، « نهرالعاصی » در حماء (Hamat ) میشیل ایر ماق – چرخ های هیدرولیکی در اثر جریان آب گردش می کرد . این چرخ ها نیروی محرکه آسیابهای آرد کنی یا کاغذ سازی بودند و چرخی که در طلیعه کار میکرد بسیار عظیم بود قطر آن 90 ارش ( 45 متر ) بود . این تکنیک از اسپانیا به مراکش رفت ( موریس داماس –1362) در سوریه و مصر در زمین های کوچک برای آرد کردن غلات از دستاس بسیار ساده ای استفاده می کردند و این کار مخصوص زنان بود . در بعضی شهرها آسیاب های بزرگی بوده که پره های آن بوسیله آب می گشت و نیز در کنار رودخانه آنها را می گردانید . تعداد زیادی از آنها در رود دجله طبق قواعد منظم کار می کردند . (داماس –1362ه-ش)
4-1 ) آسیاب در چین و هند
قدیمی ترین سندی که درباره آسیاب در خاور دور فعلا و تا کنون ضبط و ثبت شده ودر دست است، مربوط به کشور چین می باشد که( موریس داماس ) آن را در کتاب خود ذکر نموده است .وی چنین خاطر نشان می سازد که دردوران « چو» در سرزمین چین کشاورزی پیشرفت زیادی داشته است وبا اختراع ماشین ها کار انسان آسانتر شده بود ، و شخصی به نام « تسوی لیانگ (Tsuiling ) بین سالهای (334-386 پیش از میلاد) چندین آسیاب ساخت که کار بیش از ده « دستاس » را انجام میداد .( داماس –1362 ) ، از سوی دیگر نوع آسیاب آبی در قرون سوم یا چهارم میلادی یا به وسیله ایرانیان ویا احتمالا بوسیله یونانیان ویا احتمالا بوسیله یونانیان به چین رسید .زیرا این کشور با هر دوی این تمدن ها در تماس بوده (همان کتاب ) است .
از طرف دیگر یک نوع آسیاب آبی با محور افقی که به چرخاب متصل ودارای چرخ دنده بوده ، و اختراع آن را به رومیان در قرن اول قبل از میلاد نسبت می دهند یک نفر ایرانی به نام مترودروس ( Metrodorus ) اعتبار احداث آن را در هند قرن (4 میلادی ) به دست اورد . ( وولف –1967 )
2 ) پیشینه آسیاب در ایران
پیدایش آسیاب آبی در ایران به دوره ای باز می گردد که اقوام ایرانی در کنار چشمه ها و رود خانه ها ، آبادی ساخته و ساکن شده و به کشاورزی پرداخته بودند . بنابر یکی از افسانه ها ی ایرانی نخستین بار « همای چهر آزاد » دختر بهمن از پادشاهان کیانی ، حدود 3000 سال پیش « رسم آب آسیا » را در ایران معمول و مرسوم نمود و پیش از آن « دست آسیا » رسم بوده است (علی بلو ک باشی – کتاب جامعه ملی ایران1367 شمسی)
قدیم ترین اشاره تاریخی به« آب آسیا » از استرابون جغرافیدان یونانی است . او از گونه ای آسیاب نام می برد که میله ای قائم و تعدادی تیغه یا پره ملاقه شکل داشته است . این آسیاب را دارو سازان پادشاه اشکانی در سال 65 قبل از میلاد برای او در آسیای صغیر ساخته بودند . ( وولف –1967 ) و بلافاصله می افزاید اختراع این نوع آسیاب به یونانیها نسبت داده شده و همین نوع آسیاب ها بوده اند که از طریق ایرانیان یا یونانیان ازروی حدس و گمان به خاور دور رسیده اند . دومین مطلبی که بسیار گویا وروشن است و جنبه تاریخی نیز دارد ، وجود آسیاب های دستی را در ایران مورد توجه قرار داده ،رویداد نامه « یشوعا استیلیت » متعلق به سال 518 میلادی می باشد . وی عقیده دارد که انواع ابزار تولید ، سیستم و نحوه استفاده از آنها ، ماهری از وضع نیروهای مولد محسوب می گردند . آسیاب یکی از مجموعه اطلاعات مربوط به سطح پیشرفت نیروهای مذکور در بین النهرین (عراق ) وایران پیش از نفوذ اعراب است .در دوران مورد نظر ، سده های (4-5 م) میلادی در ایران و بین النهرین و به طور کلی خاور میانه آسیاب دستی ( دستاس ) رایج و معمول بود. روایات متعددی پیرامون این نکته وجود دارند . پیگولو سکایا برای اثبات این مهم سند زیر را ارائه می دهد
« رویداد نامه یشوعا استیلیت که متعلق به سال 518 میلادی است پیرامون ارسال گندم از انبار غلبه به شهر ادس ( الرها ) به صورت « دانه » خبر داده است . چنین به نظر می رسد که گندم در خانه ها آسیاب می شده وبه صورت آرد جهت تهیه نان در می آمده ، در سالهای (504- 505 ) میلادی ایرانیان شهر « آمد » رابه تصرف درآورند ، معلوم گردید که سپاه محاصره شده بیزانسی سخت نیازمند نان بودند .آنها بخشی از گندم خودرا به زنانی می دادند که باآنها میزیستند و بدانان نیاز داشتند . زیرا آن زنان گندم ها را آرد میکردند و برای آنها نان می پختند و « متعاقب همین مطلب به صورتی روشنتر » از آسیاب هایدستی که زنان توسط آنها گندم راآرد می کردند ، سخن رفته است ( پیگولوسکایا – 1367 ه-ش) هنگامی که به سبب محاصره ایرانیان ، مواد خوراکی کمیاب شد ، آنها از زنان شهر آمد روی برتافتند و آنها را بی غذا گذاردند . ولی ایرانیان درآن ایام روزانه مقدار زیادی جو دریافت می کردند چون بیم آن می رفت از محاصره دست بر دارند لذا گروه های کوچکی در کنار دیوار ساخته و آسیاب های دستی ( Rkhwatad - ide )آورده شد ، آنها درمحل اسقرار خود ، جو،آردمیکردندنان می پختند و می خوردند.
از متن فوق معلوم می شود که در خانه ها آسیاب دستی وجود داشته است عمدتا بانوان غله ها را توسط آسیاب آرد می کردند و از غله آرد شده ، نه تنها برای مصرف خود بلکه برای فروختن به دیگران نان می پختند . آسیابهای مذکور اولا کوچک بوده اند ، ثانیا همان آسیابهای دستی یا « دستاس » میباشد به گونه ای که زنان می توانستند آنها را از جایی به جای دیگر منتقل کنند . این آسیابها قابل حمل ونقل بوده ، چنانچه که سپاهیان ایران آنها را به کنار زده دیوار شهر آوردند تا استفاده کنند . ( پیگولوسکایا – 1367 ه-ش) کاوشهای باستان شناسی در ایران مانند تپه « حصار دامغان » ( ویلن ،صفحات 29 –30 به نقل از دایره المعارف بزرگ اسلامی ) این نظر را تأیید می کند و نشان میدهد که مردم ایران اززمانهای بسیار دور از چنین کار افزاری بهره می جستند وجود آسیابهای دستی و یا آسیاب هایی که به کمک نیروی حیوانات در ایران می چرخند نیز به روایت دیگر تأیید شده است . در کتاب ( تاریخ سیستان –1314 ه-ش) آمده است « از دیر باز آسیابهایی که به یاری چارپایان گاری ،گاو و خر ، به حرکت در می آمده و یا به وسیله دست می چرخید در ایران وجود داشتند ، وجود آسیاب های آبی را نیز در زمان ساسانیان « پیگو لو سکایا » چنین گزارش داده است . یزدگرد که از سوی سپاهیان ماهویه مرزبان مرو مورد تعقیب قرار گرفته بود ، هنگام فرار در کرانه رود مرغاب به آسیابانی پناه برد ( پیگولوسکایا – 1367 ) در همین زمینه طبری چند داستان پیرامون حادثه قتل یزدگرد سوم ارائه نموده و در اغلب روایات خود واژه « بیت الطحان » را ارائه کرد که آسیا خانه معنی می دهد ( طبری- 1317 ) .
از این نوشته ها معلوم می شود که آسیاب کنار رود خانه قرار داشت و جسد شاه مقتول از آسیاب به رودخانه افکنده شده « مجموعه حقوق پهلوی ماتیکان پیرامون آسیاب ها و تدارک آنها بر رودخانه ها و نهرها و قنات ها به حرکت درآوردن آسیاب ها به وسیله آب ، مطلبی ارائه شده است ، چند بند از این مجموعه مربوط به حقوق بنا کنندگان آسیاب ها و نیز صاحبان اراضی است که آب رودخانه یا نهر ازآنها جریان دارد و اجازه احداث آسیاب در نواحی متعلق به خود را داده اند ، معهذا از حقوق معینی بر خوردارند ( ماتیکان 1864 صفحه 279 ) . در یکی از موراد چنین آمده است که هر گاه آسیاب بر فراز قنات زیرزمینی ساخته شود که متعلق به شخص دیگری باشد ان شخص مذکور حق متوقف کردن جریان آبی را که عامل حرکت آسیاب است نخواهد داشت .
آسیاب با اجازه صاحب ملک در زمین اوبنا شده است . از اینرو وی نمی تواند مانع حرکت آسیاب شود ولی حق دارد ازآب قنات برای آبیاری اراضی خویش استفاده کند ( همان منبع ) بدین ترتیب و بر اساس این روایات و نیز مأخذ حقوقی ، هر دو وجود آسیاب آبی در ایران پیش از اسلام را مورد تأیید قرار داده اند . در ماتیکان مطالعه پیرامون ارزش بخش های فنی آسیاب ها و توجه بدان ها درج شده است . بخش فنی آسیاب به صورت « رحت » (Rahat ) آمده است ، « رحت » شامل دستگاهی است که سنگآسیاب را به حرکت وامی دارد . ( پیگو لو سکایا –1367 ) وجود آسیاب آبی را در دوره ساسانیان ثعالبی نیز در شرح حال فرار یزدگرد و رسیدن او به آسیابی که با آب کار می کرد وبه ماهویه تعلق داشت مطالبی را خاطر نشان کرده است « ولجاد الحرب الی طاحونه لما حویه » یزدگرد از آسیابان خواست تا درب آسیاب راببندد و او را آنجا پنهان کند ، یزدگرد وعده داد در مقابل این خدمت مبلغ گزافی به آسیابان بپردازد . آسیابان در پاسخ یزد گرد گفت که بهره مالکانه آسیاب روزانه چهار درهم خسروانی است » (ان ضربیه الطاحونه فی الیوم اربعه دراهم خسروانیه ) . هر گاه یزد گرد حاضر به پرداخت چنین مبلغی باشد درب آسیاب را خواهد بست وبه وی امکان خواهد داد تا درآنجا پنهان شود (ثعالبی –1963). بنابراین آسیاب آبی در ایران در دوره ساسانی بسیار معمول و متداول بوده و در هر شهر و روستا که آبی کافی داشته آسیاب یا آسیابهایی هم بوده است .
تفاوت کلی آسیاب های آبی در ایران
الف : ساخت گنجایش تنوره آسیاب یعنی کم حجم بودن بدلیل کمی جمعیت و کشت دیمی محصولات غله است و فقط به اندازه نیاز به آرد در طی سال ساخته می شد یعنی هر جا که جمعیت و کشاورزی آبی و دیمی فزونی داشته تنوره آسیاب حجیم تر ساخته می شده ودر نتیجه قطر سنگها نیز بزرگتر بوده ویا تعداد آسیابها بیشتر ساخته می شد .
ب: در مکان شهرها ی قدیمی ایران از جمله شوشتر، دزفول ، منطقه لرستان در کنار رودخانه های پرآب تنوع آسیابها بیشتر دیده می شود و سنگهای آسیابها را به شیوه ریخته گری به دلیل بزرگی آنها انجام می دادند که در بحث مورد نظر شیوه ساخت کاملا بیان گریده است .
ج : در هنگام کم آبی از سنگهای کوچکتر و سبکتر استفاده می کردند و دهانه خروجی آب به چرخها تنگتر می شد تا فشار آب بیشتر شود .
د : شغل سنگ تراشی برای آسیاب سبب پیدایش قشری متخصص در درون این گونه روستاها و اشتغال افراد می گردید و در منطقه خلار شیراز یکی از پر در آمدترین مشاغل فروش سنگ آسیاب بوده است .
ه : شغل استادکاری آسیاب نیز از مشاغل عمده قشری از روستائیان و گاهی ارثی بوده و از منزلت و موقعیت با ارزش استادکاران برخوردار می شدند .
و : ساختمان اسیاب ها در ایران نیز دارای تنوع بسیاری بوده است از ساده ترین حالت یعنی بودن اتاقک آسیاب که خاص مردم کوچرو و گرفته تا ساختمان بزرگ که حتی دارای طریله ای جداگانه جهت حیوانات بار کش داشته و در تمام نقاط ایران دیده می شود. مصالح بکار رفته عمدتا از خشت خام و چوب و در پی ساختمان ها از سنگ استفاده گردیده است در این گونه ساختمانها جایگاهی مخصوص خواب برای صاحبان بارو کارگر آسیاب نیز در نظر گرفته شده است .
ز: از انواع دیگر آسیاب ها در ایران می توان از دستاسها ی روغن کشی که آنها را تحت عناوین ،پرآس ، خرآس ، گاوآس و دستاس نام برد . این گونه آسیابها از سنگ بزرگ کلی زیرین و دیگری سری و سنگ رویی ( سری ) به طور عمده ای بر سنگ زیرین تعبیه می گردید و با نیروی حیوانات گردش دورانی داشته ودانه های روغنی را زیر سنگ سری می ریختند تا خرد شود و روغن حاصله را از طریق ابزار قیفی شکل از جنس چوب یا فلز جمع آوری می کردند در مناطق شمال ایران جهت تهیه روغن زیتون و سویا و در مناطق اطراف شهری جهت تهیه روغن کنجد و بادام و سایر دانه های روغنی کاربرد اشته است درکنار کشتزارهای مناطق ایران ظمرکزی و شمال ، منطقه کرمان ، اراک ، قزوین ، زنجان ، آذربایجان ، همدان و مناطق جنوبی مانند دزفول و شوشتر برای تهیه روغن نباتات به منظور تغذیه و فواید طبی کاربر داشته اند که اکنون این گونه آسیاب ها به دلیل جایگزین ماشین های روغن کش فعال نیستند .
ساخت جایگاههای مختلف داخلی آسیاب آبی و نقش هر کدام
معماری داخلی آسیاب و تعیین قسمتهای مجزا با کار کرد و نقش متفاوت در ارتباط با یکدیگر به قرار زیر است:
1 ) مخزن غله ( دولدون یا دولدونه ) (doul - Doun)
مواد اولیه که در ساختمان مخزن به کار می‌روند ، عبارتند از : سنگ و کاهگل (گل و شل) به وسیله سنگهای نسبتاً کوچک و ملاط کاهگل دیواره‌ای به ضخامت دو کف دست که روی هم قرار گیرند و به شکل یک چهار دیواری که دیواره های پیشین آن حالت گرد دارند ، ساخته می‌شود . این مخزن از دو قسمت جدا از هم و با شیبی ملایم به هم ربط می‌دهند ، بنا می‌شود.
قسمت اول به نام (بارپین Bar – Pain ) یا جایگاه پیمانه کردن با راست که دارای ارتفاعی حدود نیم گز از کف آسیاب و با سنگ و کاهگل ساخته شده . سطح این قسمت ، صاف و محل تخلیه و پیمانه کردن بار غله است. به این قسمت در اصطلاح محل « دول یا سردول » می‌گویند و با شیبی ملایم به سمت قسمت دوم ارتباط پیدا می‌کند . وقتی نوبت بار به کسی می‌رسد ، می‌گویند : « بار بنه سر دول » . اطراف این محل لبه دیوارها کمی بر آمده است تا دانه غله به بیرون نریزد ( به نقشه آسیاب مراجعه شود ) .
قسمت دوم مخزن ، جایگاه یا انباری است که به آن ( دول دون یا دول دونه ) اصلی می‌گویند . این مخزن شبیه قیف ساخته شده است و درونش گود است. گنجایش این مخزن حدود بیست من (من هفت = کیلو) است. یعنی یک بار بزرگ و کامل را در خود جای میدهد . در انتهای این مخزن قیفی شکل در جهت سنگهای آسیاب شیاری به قطر یک کف دست تعبیه شده که یکسر چوبی لوله ای شکل توخالی در آن قرار می‌گیرد. این چوب را ( پی کک Pikak ) می‌گویند .
2 ) پی کک Pikak
چوبی است لوله ای شکل که درونش را از مغز تهی کرده و پوک نموده‌اند. یک سر چوب « پی کک » را در شکاف انتهایی مخزن قرار داده و اطراف آن را از درون و سطح بیرون گل اندود می‌کنند. سر دیگر « پی کک » طرف دانه ریز (درون ریز ) قرار می‌گیرد. کار و نقش آن آوردن و عبور دادن دانه های غله از مخزن به سمت دانه ریز است .
3 ) دانه ریز ( دون ریز Doun-Riz )
وسیله ای است از جنس چوب به بلندی یک دست استاد آسیاب. این چوب معمولاً از جنس بید و یا انجیر و کره انتخاب می‌شود. علت انتخاب سبک بودن وزن اینگونه چوب ها است که به راحتی تراشیده و مغز آنها را می‌توان بیرون آورد. استاد کار چوب را به دو قسمت غیر مساوی می‌برد ، قسمت بزرگتر را بوسیله تیشه و اسکنه به شکل ناودان (نودون ) پوک و توخالی می‌کند. سپس صاف و صیقلی می‌نماید. یک سر دانه ریز را زیر سر آزاد ((پی کک)) قرار داده و با بند بسیار محکم می‌بندد. سر دیگر دانه ریز را از وسط شکاف داده وبه شکل دوشاخه می‌سازد. این سر دوشاخه دانه ریز درست در قسمت بالای گلوگاه سنگ سری (بردسر) قرار داده و یکی از شاخکهای دانه ریز را به چوب تک تک و دیگری را به چوب سر شاهین و بند جلوگیر می‌بندد .
4 ) چوب سر شاهین ( چو سر شاهی ) ( Shohi – Sar )
چوب به بلندی یک گز نیم است و به کلفتی مچ دست .بلندی چوب( 156سانتی مترو کلفتی حدود18-20 سانتی متر) یک سر این چوب روی دیوار پیشین مخزن گندم ( دول دونه اصلی ) و سر دیگرش روی دیوار پشت پایه چوبی آسیاب نهاده و روی آن را سنگی صاف و سنگین می‌گذارند تا حرکت نکند و ثابت بایستد ، این چوب سر شاهین را چوب میزان نیز می‌گویند . این چوب از بالای سنگ ها به صورت افقی کشیده شده است و در نقطه مقابل گلوی سنگ سری دارای یک شکاف (سوراخی ) است که یکسر چوب تکتک در آنجا می‌افتد
این فقط قسمتی از متن مقاله است . جهت دریافت کل متن مقاله ، لطفا آن را خریداری نمایید
دانلود تحقیق کامل درمورد پیشینه آسیاب
