فرمت فایل: ورد قابل ویرایش
تعداد صفحات: 30
درباه ی زندگی عطار:
درمیان بزرگان شعر عرفانی فارسی ، زندگی هیچ شاعری به اندازۀ زندگی عطار دراَبر
ابهام نهفته نمانده است. اطلاعات ما در باب مولانا صد برابر چیزی است که در باب عطار
می دانیم . حتی آگاهی ما دربارۀ سنایی ،که یک قرن قبل از عطار می زیسته ، بسی بیشتراز
آن چیزی است که در باب عطار می دانیم . نه سال تولد ونه سال وفات او را به درستی
نمی دانیم .این قدر می دانیم که او در نیمه دوم قرن ششم وربع قرن هفتم می زیسته ،اهل
نیشابور بوده است وچندین کتاب منظوم و یک کتاب به نثر از او باقی مانده است .همچنین
هیچ گونه اطلاعاتی قطعی از فرزند ، همسر ، پدر و مادر و خویشاوندان او در دست نیست
در این باب هر چه گفته شده است غالبا ً احتمالات و افسانه بوده است و شاید همین پوشیده
ماندن در ابر ابهام ، خود یکی از دلایل تبلور شخصیت او باشد که مثل دیگر قدیسان عالم
در فاصلۀ حقیقت و رویا و افسانه و واقعیت در نوسان باشد . اگر این ((افسانه گون ))
بودن ، در ((قدیس وارگی ))عطار تأثیری داشته ، در متهم کردن او و آلودن نامش به شعرهایی
بسیار سست و ناتندرست و ذهنیتی بیمارگونه و مالیخولیایی نیز بی تأثیر نبوده است .زیرا در
این هفت قرنی که از روزگار حیات او می گذرد ، مجموعۀ گوناگونی از شعرهای سست و
بیمارگونه به نام او بر ساخته شده است که جدا کردن حقیقت وجودی عطار از آن یاوه ها کار
آسانی نیست . بنابراین ، جویندگان زندگی نامه عطار همیشه نسبت به این مشکل اساسی باید
آگاهی داشته باشند و در داوری های خود جانب احتیاط را همواره رعایت کنند .
ما در این یادداشت مختصر مروری خواهیم داشت بر بخش هایی از زندگی نامه عطار که
دارای اسناد قابل اعتماد تر است و قراین تاریخی تا حدودی آنها را تأیید می کنند .
در آثار مسلم او تصریح به نام او که ((محمد )) است شده وخود در مواردی از همنامی
خویش با رسول (ص ) یاد کرده است¹ و در شعرهای خود تخلص «عطار» و « فرید » را
آورده است و معاصر او محمد عوفی نیز در لباب الالباب به عنوان «الأ جل فرید الدین افتخار
الأفضل ابو حامد ابوبکر² العطار النیشابوری... سالک جادۀ حقیقت و ساکن سجادۀ طریقت...»
ازاو یاد کرده است.³ پس تقریبا ًبا اطمینان می توان گفت که شاعر مورد بحث ما « فرید الدین
محمد عطار» است و در نیشابور بودن او تردیدی نیست .
مقدمه :
شیوا ترین و شورانگیزین منظومه عرفانی شیخ عطار مثنوی منطق الطیر یا مقامات
طیور است .
عطار و منظومه فرهنگی پیرامون او ، از زندگی تاریخی تا افسانه ها و از آثار مسلم
او تا مجموعه وسیعی از مجهولات و منجولات دوره های بعد که منسوب به اوست ، بی
شباهت به یک آیین و مذهب نیست . در کنار هر مذهبی مشتی افسانه و اساطیر و مجموعه
متناقضی از آرا می توان دید که با همه تضادی که در اصل ، با مبادی مرکزی آن آ یین دارند
از جهاتی سبب حفظ و حراست از آن مذهب اند و در لحظه هایی همان حواشی و افزوده ها ،
از نابودی آن اصول و مبادی مرکزی جلوگیری می کنند یا بهتر بگوییم : بقای هر مذهبی را
تناقض های درونی آن تضمین می کند . همان گونه که یک نظام ((علمی )) را تنا قض های
درونی آن نابود می کند . چرا که مذهب مرتبط با عالم غیب است و در غیب اجتماع نقیضین
محال نیست . این در عالم حس شهادت است که عقل می گوید : اجتماع نقیضین محال است .
1. در مواردی عطار به همنامی خویش تصریح دارد از جمله منطق الطیر ، چاپ دکتر گوهرین ، 26 . و نیز اسرار نامه ، 193 و مصیبت نامه ، 367
از گنه رویم نگردانی سیاه حق هم نامی من داری نگاه
2. به صورت اضافه باید خواند و کسرۀ میان دو کنیه ، کسرۀ بنوت است یعنی ابو حامد فرزند ابوبکر .
3. لباب الالباب ، محمد عوفی ، به تصحیح استاد سعید نفیسی ، تهران ، 1335 ،81- 480 .
عطار منطق الطیر را اینگونه آغاز می کند :
آفرین جان آفرین پاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را
منطق الطیر با توحید باری تعالی نعمت رسول خدا (ص) وبیان فضیلت خلفای چهار گانه
ودر تعصب دینی آغاز می شود .
محتوای منطق الطیر
در منطق الطیر نام هجده پرنده بعلاوه سیمرغ ذکر شده است که عطار با خصوصیات
مختلف ، هر کدام از مرغان را که سمبل و نشانه انسانهای جامعه اند معرفی می کند و در
آخر صد هزار مرغ در آرزوی داشتن رهبر و امام جمع می شوند و ...
و حال می پردازیم به اینکه هر کدام از پرندگان از نظر عطار سمبل ونماد چه کسانی
هستند :
1. هدهد : همان پوپک یا مرغ شانه به سر است که در روایت قرآن نامه حضرت سلیمان
را به نزد بلقیس برد . انتخاب هدهد به عنوان رهبر و پیشوا جمع مرغان و پرنده ای که هدایت
مرغان با اوست چندین عامل صوتی ومعنوی داشته است : تاجی که بر سر هدهد است یادآور
فره ایزدی است که در پادشاهان باستان جزء لوازم شهریاری تلقی می شده است و این فره
ایزدی با آنچه در دوره اسلامی در حق اولیا خوانده شده است بی ارتباط نیست . شباهت صوتی
کلمه هدهد بامادهء ((هدایت)) و ((هادی )) شدن در داستان مرغان جنبه محوری دارد- امری
است کاملا ً محسوس و نوعی جادوی مجاورت در آن نهفته است :(( هدهد هادی شده )) و
گذشته از اینها نقش هدهد در داستان سلیمان و بلقیس که در قرآن و کتب قصص انبیا دارد از
عواملی است که گزینش او را ، از میان دیگر مرغان موجه می سازد .
2. موسیجه : پرنده ای است کوچکتر از کبوتر که در منازل آشیانه می سازد و به رنگ
قهوه ای و خاکستری و صدایی دارد شبیه عبارت (( موسی کو تقی ؟ )) جادوی مجاورت در
موسی و موسیجه تداعی های بسیاری را به وجود می آورد که در صدر آنها رفتن موسی
است به کوه نور و خواستار دیدار حق شدن . این آرزوی دیدار حق در موسی ( وموسیجه )
با آنچه در ضمیر پرندگان عطار نهفته است و شوق دیدار سیمرغ ، شباهت های بسیاری
دارند .
3 . طوطی :طوق آتشین طوطی ناظر است به رنگ سرخی که در گردن طوطی دیده
می شود . انتخاب طوطی- که در پس آینه او را الهام میدهند- به آنچه بر ضمیر سالک از
واردات غیبی نازل می شود بسیار مرتبط است و زندگی نامه هر سالکی مجموعه ای از
خواطر و الهامات اوست . سبزی پرهای طوطی او را با خضر- که نقش بسیار مهمی در
میان صوفیه وسلسله های مشایخ تصوف دارد – مرتبط می کند و جست وجوی جاودانگی
را که صوفی از طریق فنا فی الله¹ خواستار آن است به یاد می آورد .
4.کبک : پرنده ای است با منقار سرخ ، آنچه از قهقۀ کبک بدان اشاره شده است ،
ناظر به صدای این پرنده است و دلبستگی این پرنده به خوردن سنگ ریزه و اینکه می تواند
سنگ ریزه را در چینه دان خود آب کند در نظر عطار به گونه دلبستگی او به احجاز کریمه
(گوهرها) دیده می شود . اما همین دلبستگی به گوهر یادآور نگین سلیمان است و آنچه در
افسانه ها پیرامون این نگین گفته شده است . بی گمان پیوندی وجود دارد میان این ویژگی
کبک و مقام سلیمان در میان انبیاء که مقام پادشاهی و نبوت است .
1. یعنی محو شدن روح و وجود در خداوند .
5.تنگ باز یا تند باز: این تند باز ربطی به باز ندارد . آنچه عطار از خصایص او نقل
می کند این است که به عنوان پیک نامه بر از او استفاده می شد . جنبۀ رمزی این پرنده از
دیدگاه عطار ناظر به کسانی است که می خواهند از راه اندیشه منطقی و تأملات خرد ورزانه
به عمق تجربه دینی و عرفانی برسند .
6.دراج:در صحنۀ حضور پرندگان در منطق الطیر دراج وارد گفت وگو با هدهد نمی شود
تنها در مقدمه داستان یادی از او کرده شده و به عنوان کسی که به معراج الست بر شده و
تاج بلی را بر فرق الست دیده است .
7.بلبل : از میان پرندگان بلبل مظهر آن صوفی است که حق تعالی را در مظاهر جمالی او
می بینند و نظر بازند . برای اینان عبور از این مظاهر و رسیدن به ذات حق امری است
ناممکن .
8.طاووس: رابطه طاووس با مار و بهشت در افسانه رانده شدن آدم از بهشت شهرت
دارد.طاووس ورابطه او با بهشت یادآور آن دسته از خداپرستان است که بهشت منتهی آرزوی
ایشان است و عملا ً هم بهشت حجاب ایشان از رویت حق تعالی می شود.
9.تذرو: یا قرقاول ، مرغی است بسیار زیبا ورنگین شبیه به دراج .در هیچ یک از منابع
حیوان شناسی و ادب اشاره ای به جایگاه او در چاه نشده است و ظاهراً اشاره عطار به
رابطه ی تذرو و چاه جنبه مجازی دارد .
10.قمری: نوعی کبوتر وحشی است با صدای خوش که نوعی از آن دارای طوق است
قمری در گفت و گوی مرغان هرگز ظاهر نمی شود ولی در آغاز داستان عطار خطابی با او
دارد که شاد رفته وتنگ دل باز آمده .
11. فاخته : یا مرغ کوکو ،پرنده ای است که به صدای خوش مشهور است و با مردم کمتر
انس میگیرد و به دروغ گویی شهرت دارد فاخته نیز تنها در مقدمه درستان مورد خطاب قرار
میگیرد و در صحنۀ گفت وگوی مرغان حضور ندارد .
12. باز : پرنده ای است شکاری که برای تربیت او تدابیری اندیشیدند آنچه در مورد باز
می تواند جنبه رمزی داشته باشد این است که طبیعتی وحشی دارد ( رمزی از انسان قبل از
ورود به عالم سلوک ) و امیال خواسته های خود را دنبال می کند .
13.مرغ زرین:سیاق سخن عطار به ظاهر چنین می نماید که مرغ زرین هم پرنده ای است
در شمار دیگر پرندگانی که نام نشان ایشان را عطار آورده است ولی در متون کهن و آثار ادب
فارسی و جانور شناسی پرنده ای به دین نام نشان نمی شناسیم. عده ای مرغ زرین را همان
باز می شناسند مهم ترین دلیل بر این که ابیات 677-681 در خطاب به مرغ زرین خطاب به
باز است این است که عطار در ارائه پرندگان دوازده پرنده را توصیف کرده است و اگر
مرغ زرین را پرنده ای غیر از باز به شمار آوریم جمع این پرنده گان که در براعت استهلال
داستان دارای خطاب ویژه اند به سیزده خواهند رسید .
14. بط :مرغابی سفید که نماد زاهدانی است که همواره در پی شست وشوی جامه وپاک
نگه داشتن آنند چندان که به نوعی بیماری روحی وسواس مبتلا می شوند و هر چه بیشتر
می شویند باز وسواس پاکی ، دامن ایشان را رها نمی کند .
15.همای: مرغی است که در افسانه ها رمز سعادت و دولت و پادشاهی شناخته شده است
و به گفته ی استاد فروزانفر : در منطق الطیر همای نمودار کسانی است که شیفتۀ نفوذ و
اقتدار و تاثیر دراجتماع و امور مملکت می شوند و از راه زهد و گوشه نشینی می خواهند در
ارباب جاه نفوذ داشته باشند .
دانلود تحقیق منطق الطیر عطار