صائب تبریزی و مشروعیت سلطنت صفوی
خدایا شاه ما را صحت کامل کرامت کن
به غیر از«درد دین»از دردها او را حمایت کن
در میان انواع و اقسام منابعى که به نحوى مىتوان در دریافت اندیشه سیاسى یک دوره از آنها بهره گرفت، باید به شعر سیاسى توجه کامل داشت. طبیعى است که این دریافت مىباید با توجه به جایگاه شعر در بازگو کردن اندیشههاى عامه باشد.شعر سیاسى دوره صفوى چندان گسترده نیست؛آن مقدار نیز که وجود دارد، همانند سیار منابع سیاسى این دوره، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.پیش از این، چکامه«مکافات نامه»که یکهزار و چهارصد بیت شعر در زمینه تعلیل سقوط دولت صفوى بود، در کتاب«علل بر افتادن صفویان»چاپ کردیم.در اینجا مرورى کوتاه بر اشعار سیاسى صائب تبریزى داریم.
میرزا محمدعلى پسر میرزا عبد الرحیم، مشهور به صائب، در اصل تبریزى است اما وى در اصفهان رشد یافت و در همانجا مدفون شد.شرح حال تفصیلى وى را استاد گلچین معانى در مقدمه«فرهنگ اشعار صائب»و نیز در«کاروان هند»آورده است.صائب لرزند یکى از تاجران تبریزى بود که به همراه پدر به اصفهان آمد.چند سالى را در عهد جوانى در هند گذراند و پس از آن به اصفهان آمده در آنجا رحل اقامت افکند.وى در شعر مقام و منزلتى بزرگ یافت و عنوان مشهورترین غزلسراى دوره صفوى و بنیانگذارى مکتبى نوین را به خود اختصاص داد.وى در سن نود سالگى، به سال 1087(ه.ق)در اصفهان درگذشت و در تکیه درویش صالح که معتقدش بوده، مدفون شد. (1) صائب غزلسراست و کمتر به شعر سیاسى یا حماسى و امثال ذلک توجه دارد.با این حال، در طول زندگى خویش، در برخورد با سلاطین متعدد، اشعارى در مدح و مرثیه آنان سروده است.وى در این اشعار به تمجید از شخصیت آنان پرداخته و بخش مهمى از اشعار خویش را به تمجیدان بىپایه، بر پایه استعارات و تشبیهات تخیلى بنا کرده است.با وجود این، مىتوان در لابلاى اشعار او، حساسیتهاى ذهنى وى را در زمینه سیاست دریافت.این حساسیتها بازتاب افکار و اندیشههاى بخشى از عامه مردم است.
اشعارى که انتخاب شده، از چند قصیده او در ستایش از سه شاه صفوى مىباشد.نخست شاه صفى است که از سال 1038-1052(ه.ق)سلطنت کرده است.پس از آن شاه عباس دوم است که در فاصله سالهاى 1052-1077 سلطنت کرد. سومین شاه معاصر وى، شاه سلیمان است که از سال 1077-1105 حکم راند و صائب یازده سال نخست سلطنت او را درک کرد.بر پایه شعرى از او که ماده تاریخى در تعمیر یکى از روضات متبرکه دارد، وى تا سال 1087 زنده بوده است (2) به نقل ملیحاى سمرقندى وى به سال 1087 درگذشته است.
قصیدههایى که اشعار مقاله ما از آنها برگزیده شده، در مجلد ششم دیوان صائب(به کوشش محمد قهرمان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1370).
1-صفویان مدافع تشیّع دوازده امامى
نزاع دولت عثمانى و صفوى از یکسو، و نزاع ازبکان با صفویان از سوى دیگر نشان آن بود که على رغم فشار تسنن از دو سوى بر ایران، دولت صفوى حامى و حافظ تشیّع امامى است.دو دولت عثمانى و صفوى، صرف نظر از مطامع شخصى خویش، به هر روى، نشان دو گرایش مذهبى بودند.در چنین شرایطى، مردم و حتى عالمان، براى حفظ تشیع در برابر سلطهجویى خلافت عثمانى، خود را ملزم به دفاع از دولت صفوى مىدیدند.آنان، ایستادگى دولت مزبور را در برابر توسعه طلبى عثمانیان، از مهمترین دلایل حمایت خویش از دولت مزبور و مقبولیت و مشروعیت آن در میان خویش تصور مىکردند.صائب نیز، به همین دلیل، در ستایشهاى خود از دولت صفوى، بر این امر اصرار مىورزد.او درباره شاه صفى مىگوید:
صاحب لواى مذهب اثنى عشر صفى
کامروز ازوست سکه دین، جعفرى عیار
خاک ره ائمه اثنى عشر تقى
کز کلک راست خانه جهان را دهد قرار
(ص 3544)
در جایى دیگر درباره همو مىگوید:
رواج مذهب اثنا عشر به عهده توست
بکوش و دست از این شیوه ستوده مدار
به تیغ عدل یکى کن چهار مذهب را
سفینه نبوى را ز چهار موجه برآر
(ص 3554)
و در مرثیه شاه صفى مىگوید:
چهارده سال هلاکى مذهب اثنا عشر
بود از شمشیر گردون صولت او پایدار
(ص 3557)
این در حالى است که شاه صفى به شاه سنىگرا شهرت یافته است. (3)
صائب درباره شاه عباس دوم مىگوید:
از رسوخ اعتقادات آسمان بنیاد شد
چون بروج آسمانى مذهب هشت و چار
(ص 3559)
و در جاى دیگر مىگوید:
آسمان بنیاد خواهد کرد از اقبال بلند
مذهب اثنا عشر را چون بروج آسمان
(ص 3565)
برای دانلود متن کامل این تحقیق به لینک زیر مراجعه کنید.
تحقیق آماده درس صائب با موضوع صائب تبریزی و مشروعیت سلطنت صفوی 14 صفحه word
